Als bepaald gedrag van de ander jou een naar gevoel geeft, komt dat óf door een pijnplek in jou die getriggerd wordt, óf doordat dat gedrag grensoverschrijdend is. Hoewel dit een persoonlijke component heeft (niet iedereen heeft dezelfde last van wat iemand doet of zegt), zijn er ook algemene gedragingen, die we grensoverschrijdend kunnen noemen. In dit artikel benoem ik er vele en sommige kunnen confronterend zijn.
Als je goed weet wat grensoverschrijdend gedrag is, herken je sneller wanneer je grens wordt overschreden en kun je je grenzen beter stellen. Wat ook belangrijk is, is dat je weet hoe sterk of zwak jouw grens is en hoe je die kunt versterken. Ik besteed daar ook wat aandacht aan en ga ook kort in op de oorzaken en gevolgen van een zwakke ‘ik-grens’.
In het artikel ‘Hoe stel je je grenzen?‘ lees je wat er praktisch nodig is om goed te kunnen begrenzen en tips hoe je dat kunt doen in verschillende situaties.
Om te beginnen volgen hieronder meteen alvast wat speerpunten om over na te denken en die in dit artikel verder verhelderd worden.
Wist je dat..
- Gedragingen en uitlatingen die jou doen twijfelen aan jezelf vaak grensoverschrijdend zijn? (Tenzij je normaal gedrag als een aanval opvat.)
- Structureel tegen je praten zonder oprecht in jou geïnteresseerd te zijn emotioneel misbruik is?
- Iemand ongevraagd adviezen en jouw meningen geven, over zijn of haar grens gaan is?
- Als je iets vertelt aan een ander, zonder je gevoel erbij te verwoorden, dat belastend kan zijn voor de ander?
- Als je irritatie voelt, er in veel gevallen een grens van jou is overschreden?
- Langere tijd en vaak grappen ten koste van één en dezelfde persoon maken een vorm van geweld is? (Dat is pesten, een zeer onderschatte vorm van psychisch geweld)
- De ander iets onthouden ook grensoverschrijdend is in een context waarin je dat wel mag verwachten? Bijvoorbeeld (emotionele) verwaarlozing, niet luisteren, niet reageren, structureel niet de waarheid zeggen, intimiteit weigeren om te straffen, niet overleggen.
- Je ook innerlijk grensoverschrijdend gedrag hebt? Bijvoorbeeld jezelf veroordelen.
Kortom: elk gedrag waarbij je uit contact bent met jezelf en daardoor ook met de ander voelt op één of andere manier grensoverschrijdend voor die ander. Dus eigenlijk elk gedrag vanuit de ‘negatieve bron’ zou je kunnen zien als een vorm van grensoverschrijding. Dat komt dus heel vaak voor! En we kunnen er denk ik vanuit gaan dat dat meestal niet uit kwaadwil gebeurt, maar uit onbewustheid.
Dus let op: als je ongelukkig wordt van bepaald gedrag of een opmerking, ga er dan vanuit dat jouw grens overschreden wordt!
Wil je je grens goed kunnen bewaken en verbaal aangeven, dan zul je vanzelfsprekend ten eerste een sterke grens moeten hebben en ten tweede moeten weten waar die grens ligt. Dat is helaas vaak niet zo vanzelfsprekend, om allerlei redenen die meestal hun oorsprong in het verleden hebben (zie verderop in dit artikel).

Een sterke grens is een stevig ’tuinhek’
Nick Blaser, psychiater en psychotherapeut en gespecialiseerd op hoe hij het noemt ‘ik-grenzen’, heeft hierover een duidelijke visie. Hij zegt, dat onze identiteit bestaat uit een (psychische) binnenruimte omgeven door een ik-grens, zoals een tuin met een tuinhek. In onze psychische ruimte zijn volgens hem aanwezig: gevoelens, ervaringen, beelden (zoals wereld-, mens- en godsbeelden), verantwoordelijkheid, opdrachten, meningen en overtuigingen.
Onze ik-grens dient ter bescherming van ongewenste invloeden, als filter, zowel van buiten naar binnen als van binnen naar buiten, het stelt ons in staat ons in deze ruimte vrij te bewegen, biedt ons innerlijke geborgenheid, het is er ter onderscheiding van wat van ons is en wat niet. De ik-grens kan ruim zijn of nauw, open of gesloten, sterk of kwetsbaar, gewenst of opgedrongen, hoog of laag, enzovoorts.
Het beste is een stevig aan alle kanten omsluitend ’tuinhek’, niet te ruim en niet te krap, dat voor jou goed voelt (van hout, ijzer, struiken of wat voor materiaal ook, niet te hoog of te laag, enzovoorts). Met een deur erin die jij open en dicht kunt doen, zodat mensen moeten aankloppen alvorens in jouw tuin te mogen komen. Als jouw tuinhek stevig en hoog genoeg is, kan ook niemand er zijn eigen vuilnis in kieperen of jouw plantjes er uit halen of beschadigen.
Versterken van jouw persoonlijke grens:
Twee oefeningen, vind ik heel behulpzaam om je grens beter te leren kennen en om die te versterken.
- Visualiseer, beschrijf of teken jouw innerlijke tuin met tuinhek, of beeld dit uit met poppetjes op een tafel, of andere voorwerpen, die je om je heen legt, daar waar jij je grens voelt. Voel wat dit met je doet. Waar voelt het niet goed? Wat moet er aan je tuin en tuinhek gebeuren? Ga dit dan herstellen en voel opnieuw wat dit met je doet.
- Hier is een ander persoon voor nodig. Ga tegenover elkaar staan op een redelijke afstand. Laat nu de ander stapje voor stapje dichterbij komen. Hoe dichtbij mag hij of zij komen? Waar begint het oncomfortabel te worden? Kun je dat voelen? Durf je dat aan te geven? Als je je grens voelt, laat dan de ander op die plek stilstaan door een ho-gebaar met je hand te maken. Voel hoe dat voor je is.
Wat is er nog meer nodig?
Het vraagt best veel om je grens te kennen en bewaken, namelijk een goed en bewust contact met jezelf. Dat wil zeggen: een duidelijk weten wat je wel en niet wilt of wat je behoefte is, het serieus nemen van je gevoel (vooral irritatie, maar ook somberheid), een goed contact met je lichaam en intuïtie en een stevig gevoel van eigenwaarde en zelfrespect.
En dat vraagt dat je jouw welzijn belangrijk vindt, weet dat je er toe doet en dat je te allen tijde liefde en respect waard bent. Hoe bewuster je bent en hoe meer eigenwaarde en zelfrespect je hebt, hoe minder anderen over jouw grens kunnen gaan (geweld uitgezonderd). Dus hierin hebben we allemaal een verantwoordelijkheid. Hoe en wanneer iemand over jouw grens kan gaan, is dan ook een grote spiegel en heel leerzaam. De grensoverschrijder is in dit opzicht jouw beste leraar. Hij of zij laat precies zien waar je nog innerlijk werk te doen hebt. (Dat betekent niet dat je daarom in een toxische relatie moet blijven!)
Naast zelfbewustheid, eigenwaarde en zelfrespect vraagt goede begrenzing ook simpelweg psychologische kennis. Kennis over de verschillende soorten grensoverschrijdingen zodat je ze kunt herkennen, en daarmee ook kennis over wat eigenlijk normaal, respectvol gedrag is in de omgang met mensen, zodat je je bewuster wordt van hoe jij behandeld wilt worden (en ook anderen wilt behandelen). Dan kun je je gaan bekwamen in de kunst van het begrenzen. Maar eerst beschrijf ik wat de oorzaken en de gevolgen kunnen zijn van het niet goed kunnen stellen van grenzen.
Oorzaken
Als je grens overschreden wordt – en dat kan heel duidelijk, maar ook heel subtiel en nauwelijks merkbaar gebeuren – voelt dat niet goed. Toch gebeurt het maar al te vaak, dat we grensoverschrijdingen toelaten, hoe pijnlijk of vervelend dat ook voelt. We zijn ons er eenvoudig niet goed bewust van. Ook de grensoverschrijders zelf meestal niet, denk ik. Heel kort gezegd komt dat mijns inziens grofweg door vijf soorten situaties:
- Onze grenzen zijn als kind overschreden, zodat we ze niet hebben leren kennen en serieus nemen;
- We hebben er geen les in gehad;
- We hebben geleerd om altijd aardig te zijn en voor anderen klaar te staan;
- We hebben geleerd om egocentrisch te zijn omdat niemand anders voor ons zorgde;
- We zijn beschadigd geraakt, waardoor het contact met onszelf zich niet goed heeft kunnen ontwikkelen.
Gevolgen van over je grens laten gaan
Als onze grens zwak is, is lijden het gevolg, want dan wordt die overschreden en de eigen ‘tuin’ wordt bevuild of bezet en zo onveilig en onaangenaam. Als je grenzen stelselmatig en langdurig worden overschreden, zoals bij pesten en andere vormen van mishandeling, zowel door kinderen als volwassenen, kunnen de gevolgen ernstig zijn. Je raakt jezelf steeds meer kwijt, waardoor je je bewust of onbewust steeds ongelukkiger gaat voelen en een grotere kans op depressie hebt. Er ontstaat vermindering van zelfvertrouwen en zelfverzekerdheid, soms een terugtrekken van sociale contacten, het geeft veel stress en soms kan het zelfs leiden tot Post Traumatische Stress Stoornis of suïcide.
Ook kunnen er lichamelijke symptomen ontstaan, zoals slapeloosheid en verhoogde bloeddruk. Volgens deskundigen kun je er zelfs ernstig ziek van worden. (Mocht je daarin geïnteresseerd zijn, kijk dan eens op youtube naar de video ‘When the Body Says No’ van Gabor Maté. Hier legt hij uit, dat als we niet met woorden en gedrag nee kunnen zeggen tegen ongewenste situaties, ons immuunsysteem op den duur ook geen nee meer gaat ‘zeggen’ tegen ongezonde indringers.)
En grensoverschrijding is natuurlijk ook voor je relaties niet gezond. De ‘emotionele bankrekening‘ komt in een disbalans.
Verschillende manieren van grensoverschrijding
Hieronder volgen nu verschillende opsommingen, ze zijn niet volledig en er zal ook overlap zijn. Deze verschillende soorten grensoverschrijdingen kunnen we onderscheiden:
- fysieke
- mentale
- emotionele/psychische
- seksuele
- financiële/materiële
- energetische
- spirituele
Fysieke grensoverschrijdingen
Naast elk fysiek geweld (slaan, duwen, trekken, hardhandig gedrag, enzovoorts) is elke ongewenste lichamelijke aanraking, ook al is dat misschien aardig bedoeld, grensoverschrijdend. Een hand op je arm, een knuffel of een vriendschappelijke zoen op je wang, zonder dat hij of zij daar toestemming voor vraagt en gekregen heeft, is een vorm van fysieke grensoverschrijding. Zeker als een vreemde, maar ook als een bekende dat doet bij wie dat niet gebruikelijk is.
Geluidsoverlast is een heel persoonlijke ervaring, die erg grensoverschrijdend kan voelen, maar waarbij degene die het veroorzaakt niet asociaal hoeft te zijn of lak heeft aan jou. Hij of zij is bezig met het vervullen van zijn of haar behoeften of taken. Maar voor jou kan het als belastend of zelfs onverdraaglijk voelen. Daarom is het aan te bevelen om daar tegen de betreffende persoon je beleving over uit te spreken en een verzoek te doen om het voor jou prettiger of leefbaarder te maken. Mijn ervaring is, dat de meeste mensen welwillend zijn om dat te doen, mits ze voelen dat ze niet veroordeeld worden en dat ze vrij zijn om het geluid wel of niet zachter te zetten.
Mentale grensoverschrijding
Jouw denkwereld wordt niet gerespecteerd. Hierbij kun je denken aan:
- hersenspoeling (je ideeën, gedachten, normen en waarden worden uitgewist en vervangen)
- niet geloofd worden (jij bent dus óf dom óf gek óf een leugenaar)
- niet gehoord worden, niet luisteren (bijvoorbeeld met ‘ja maar jij…’.)
- niet serieus genomen en gerespecteerd worden op wat jij vindt, denkt en zegt, om redenen die er niet toe doen, zoals leeftijd, ervaring, sekse, ras, status, enzovoorts (killing the messenger)
- jouw denken controleren (jou zeggen wat je moet denken)
- jouw mening stelselmatig afkeuren of belachelijk maken
- indoctrinatie (manipulatie door eenzijdig en systematisch onderwijzen van aanvechtbare overtuigingen)
- ‘gaslighting’ (je doelbewust laten twijfelen aan je gezonde verstand, zie ook pagina over narcisme)
- vrijheid van meningsuiting beperken
- met geweld onderdrukken van jouw levensvisie en religieuze en/of politieke overtuigingen (zoals in Tibet gebeurt)

Emotionele/psychische grensoverschrijding
Deskundigen gebruiken de termen emotionele en psychische mishandeling voor hetzelfde soort grensoverschrijdend gedrag. Ook de term emotioneel misbruik en emotionele verwaarlozing wordt in dezelfde categorie geplaatst. Maar ik wil hierin voor de duidelijkheid voor dit artikel toch een onderscheid maken. Het zijn in ieder geval allemaal heftige termen voor gedragingen, die helaas veel voorkomen! Als je het goed bekijkt, word je als een object beschouwd en behandeld, niet als een mens met gevoelens, behoeften en wensen.
Psychische mishandeling
Deze vorm van grensoverschrijding raakt aan je identiteit, je karakter, je waarde. Je wordt beschouwd als niet goed genoeg, minderwaardig of niet belangrijk genoeg om respectvol mee om te gaan. Jouw gevoelens en welzijn doen er niet toe. Je kunt hierbij denken aan:
- uitschelden
- dreigen
- onder druk zetten
- structureel liegen
- afwijzen, vernederen en beledigen
- je als een kind behandelen
- een vervelende opmerking maken over iemand die of iets dat voor jou belangrijk is
- ongevraagde adviezen geven (is vernederend, alsof je dat zelf al niet bedacht had, en manipulerend, want je wordt geacht dit dankbaar en vriendelijk in ontvangst te nemen)
- tegen je schreeuwen
- je wensen, behoeften, meningen en ideeën niet serieus nemen
- stalken
- pesten (vaak grappen maken ten koste van jou, treiteren, voor gek zetten, uitlachen, enzovoorts)
- veelvuldig kritiek geven
- het contact plotseling afbreken (telefoon ophangen, relatie, vriendschap zonder uitleg beëindigen)
- terugtrekken (niet meer aanspreekbaar zijn)
- (onterecht) beschuldigen
- je altijd ongelijk geven (’tegendenken’ in plaats van meedenken)
- controleren of lezen van persoonlijke zaken (checken van je telefoon, computer, emails, post, dagboek)
- gebaren maken als rollen met ogen, wegwerpgebaar, en zuchten van ergernis
- discrimineren
- je ongelijkwaardig behandelen, boven je gaan staan
- jou in grote mate empathie, begrip, erkenning en liefde onthouden
- je rechten onthouden (komt meestal voor bij ouderen of anderszins kwetsbare mensen)
Emotionele verwaarlozing
Deze vorm van grensoverschrijding verdient een aparte alinea, want het is nog erger dan wat hierboven genoemd is. Het wordt door deskundigen als de ergste vorm van mishandeling beschouwd, met de ernstigste gevolgen voor het slachtoffer en de duurste gevolgen voor de maatschappij, omdat er vaak ernstige psychische problemen uit voortkomen.
Onzichtbaar
Waarom is deze vorm van emotionele grensoverschrijding erger dan schelden, enzovoorts: Als je een negatieve, kwetsende reactie krijgt, heb je tenminste nog het gevoel dat je bestaat en kun je reageren (vechten, vluchten). Je houdt nog een gevoel van bestaansrecht. En ook al word je overmeesterd, doordat de ander (verbaal) sterker is, er is nog contact. Soms kun je ook zien, dat jij een aandeel had in de heftige reactie van de ander, omdat jij ook iets kwetsends deed of een grens van de ander over ging. Dat kun je dan begrijpen en dat laat minder negatieve gevolgen na.
Bij emotionele verwaarlozing word je niet echt gezien en gehoord. Je bent of lijkt voor de ander niet belangrijk en je voelt je daardoor onzichtbaar, niet geliefd, niet waardevol en alsof je er niet toe doet en net zo goed niet kunt bestaan.
Kenmerken:
Bij emotionele verwaarlozing is er:
- gebrek aan betrokkenheid
- desinteresse (geen vragen aan jou over jou stellen, niet doorvragen)
- negeren (niet reageren op wat je zegt, vraagt, schrijft en op je uitreikingen)
- doodzwijgen (‘silent treatment’)
- weinig emotionele en/of fysieke beschikbaarheid
- te weinig aandacht in wat voor vorm dan ook
- weinig hulp en begeleiding
- geen of nauwelijks communicatie over wat er voor jou toe doet
- gebrek aan luisteren naar jou
- je laten vallen als een baksteen voor iets vergeefbaars, door een familielid of een goede vriend(in)
Wat ook als emotionele verwaarlozing gezien wordt in de jeugd is het te weinig stellen van grenzen, het bieden van structuur en het aanleren van discipline. Ook bij een gebrek daaraan voelt het kind zich te weinig gezien. Er is misschien veel vrijheid en ruimte om te exploreren voor het kind, maar ook het gebrek aan confrontatie, met consequenties, is een belangrijk gemis voor jou als kind of voor je zoon of dochter. Ook al ben je als ouder nog zo betrokken en liefdevol, het ontbreken van duidelijke begrenzing kan het kind opvatten als een gebrek aan betrokkenheid en interesse.
Zo hoorde ik over een meisje van 17. Ze spijbelde veelvuldig, heeft een zeer liefdevolle moeder en zit op een goede school. Uit een soort onmacht van haar begeleiders ervaarde ze daarvan niet echt de consequenties, al deden ze er alles aan om haar te helpen. En op een gegeven moment zei ze tegen de leerplichtambtenaar: ‘Het boeit ze toch niet wat ik doe.’ (Met toestemming van de moeder hier beschreven.)
Bij jongere kinderen geldt zoals welbekend hetzelfde. Je hoeft maar naar een aflevering van Supernanny te kijken om dat in te zien. Zonder goede begrenzing worden kinderen soms echt kleine monstertjes! Als je hen op de goede manier begrenst, dus duidelijk, ferm, niet-veroordelend en met begrip voor hun behoeften en negatieve emoties, help je hen hun eigen ’tuinhekje’ te maken en hun innerlijke ’tuin’ te laten groeien en wieden.
Emotioneel misbruik
Dit is nog een andere vorm van emotionele grensoverschrijding. De ander maakt misbruik van jouw positie (kind, ondergeschikte, leerling, enzovoorts), kwetsbaarheid of (te) aardig zijn om zich via jou beter te voelen. Je kunt hierbij bijvoorbeeld denken aan het op jou lozen van allerlei klachten, frustraties of andere onverwerkte negatieve emoties, of aandacht trekken. De misbruiker houdt dan geen rekening met jouw gevoelens en behoeften.
Anders gezegd: het is het meest hygiënisch en prettig voor de ander als ik eerst zelf mijn emoties ‘draag’ en enigszins verwerkt heb, voordat ik de ander over een emotionele situatie of een probleem vertel. Ook bij vriendinnen (!). Bijvoorbeeld: als ik tegen een vriendin loop te foeteren over hoe iemand mij behandelde, krijgen we een ander gesprek, dan als ik kort vertel wat er gebeurd is en wat dat met mij deed en waarom dat gedrag me zo raakte.
Ook is het prettiger dat als ik jouw aandacht ergens voor nodig heb, dat eerlijk vraag aan je. Bovendien, hoe meer we leren om kwalitatief goede aandacht aan onszelf te geven, hoe prettiger ons samenzijn wordt. Het maakt ons onafhankelijker waardoor we de ander meer vrij kunnen laten en aandacht kunnen geven.
Monologen: Soms worden jouw kwaliteiten zoals goed kunnen luisteren en behulpzaamheid misbruikt ten gunste van de misbruiker. Hierbij kun je denken aan bijvoorbeeld de moeder of vriend, die tegen je aan gaat praten over allerlei zaken, zonder te checken of je daar tijd voor en interesse in hebt. De ander ‘klopt dan niet aan bij jouw deur’ en wacht niet op jouw antwoord, of klopt wel even maar loopt gelijk door en gaat direct verbaal op jouw schoot zitten!
Vooral voor mannen blijkt dit vervelend te zijn. Hun brein kan al die informatie niet verwerken, tenzij er van tevoren toestemming is gevraagd en een duidelijk ‘contract’ is gemaakt. Daar bedoel ik mee dat je als ‘verteller’ eerst aangeeft wat je precies wilt van de ander: bijvoorbeeld advies, meedenken of alleen luisteren en niet reageren, en tevens geef je aan hoe lang het gesprek uiterlijk gaat duren. Pas als hierover overeenstemming is bereikt, begin je het gesprek.
Ook kan het als misbruik voelen als iemand iets vertelt zonder zijn of haar gevoel hierbij te verwoorden. Dan voelt het als een bak informatie, die je zonder dat er echt contact is over je heen gestort krijgt. En zelfs al is het een positief verhaal van een aardig persoon, toch voelt het over je tuinhekje. Probeer maar eens uit! Als de ander uit contact is met zijn of haar gevoel, blijft het gesprek mentaal en is er geen gevoeld contact. Dat voelt voor veel mensen niet prettig.
Let ook op als er meer dan de helft van jullie samen-tijd door de ander opgeëist wordt. Er wordt te weinig naar jou geïnformeerd en geluisterd. Het is ongelijkwaardig.
Emotioneel misbruik komt ook veel voor in intergenerationele situaties. Als een ouder zijn of haar problemen met zijn/haar kind bespreekt en zo het kind emotioneel laat zorgen voor de ouder. Dit is een vorm van parentificatie. Of als hij of zij het kind gebruikt om zichzelf beter te voelen, bijvoorbeeld door het kind onder druk te zetten om te presteren zodat hij of zij met het kind kan pronken of zich dan een betere ouder voelt. Of als het kind gedwongen wordt tot mediation bij ruzies tussen de ouders.
Ook de gevolgen hiervan kunnen zeer ernstig zijn. Het is gebleken dat emotioneel misbruik in de jeugd later dezelfde symptomen kan geven als seksueel misbruik (onder meer laag zelfbeeld, depressie, middelengebruik, angststoornissen, suïcidaliteit, lichamelijks symptomen zoals slecht slapen, chronische pijnen).
Kenmerken:
Ik zet verschillende vormen van emotioneel misbruik nog eens op een rijtje:
- zielig doen, zich slachtofferig gedragen (is ‘stelen’ van mededogen)
- dreigen met zelfmoord (om jouw aandacht en steun te krijgen/houden)
- doorgaan met praten terwijl jij aangeeft te willen stoppen
- monologen houden (jij mag niet reageren)
- sorry zeggen en nooit veranderen (zodat hij/zij jou gemakkelijk bij zich kan houden)
- je isoleren (ten gunste van de behoeften van de misbruiker)
- manipuleren (je gedrag beïnvloeden ten gunste van hem of haar door in te spelen op je schuldgevoel of angst)
- ‘dubble bind’ boodschappen, zoals met koude ogen ‘Ik hou van jou’ zeggen (dit houdt jou in de greep)
- jou controleren
- chantage
- een geheim vertellen (zet jou klem en je mag er niet over spreken)
- iets moeten of niet mogen voelen
- de goede sfeer verpesten door te gaan mokken of ruzie maken (ook als dit in je omgeving gebeurt, bijvoorbeeld door ouders in het bijzijn van hun kind)
Contactloosheid
Met andere woorden: bij emotionele grensoverschrijding is er te weinig of geen contact, met iemand die in principe wel dicht bij je staat of van wie je afhankelijk bent (als kind). Contactloosheid door een belangrijk, dierbaar persoon zoals je partner of een familielid, blijkt het pijnlijkst te zijn wat je kunt meemaken. Het geeft diepe verlatingswonden. Het heeft niets met jou te maken, dus je kunt ook niets doen om de situatie te verbeteren. Machteloosheid, diepe eenzaamheid, depressie en het ‘opgeven’ (bevriezen, bezwijken) zijn vaak het resultaat. Als je dit als kind hebt meegemaakt, kun je dus op latere leeftijd ernstig psychisch in de knoop raken. In het artikel Omgaan met verdriet kun je hier meer over lezen.
Seksuele grensoverschrijding
Als kind van 10 liep ik in met m’n moeder, één van haar vriendinnen, m’n zus en tweelingbroer in de stad om voor ieder wat kleding te kopen. Het was zomer en een uitzonderlijk warme dag. Ik droeg m’n blauwe, korte, mouwloze lievelingsjurkje van badstof. Ik had veel plezier in het zo met z’n allen door de winkelstraten van Amersfoort slenteren.
Plotseling voelde ik de lichte aanraking van de vingertoppen van een mij onbekende, passerende man over m’n linker dij. Er ging een soort elektrische schok door m’n lichaam heen, ik schrok hevig en voelde tegelijkertijd enorme schaamte. Ik wist dat deze aanraking een seksuele intentie had, terwijl ik daar nog helemaal niet mee bezig en aan toe was. Het was alsof de afdruk van zijn vingertoppen in mijn dijbeen gebrand werd. M’n plezier was op slag weg en de rest van de middag trok ik me in mezelf terug. Het voorval durfde ik aan niemand te vertellen. Maar zoals je ziet, ben ik het voorval nooit meer vergeten.
Is dit seksuele grensoverschrijding? Het leek zo’n klein, onbelangrijk, onschuldig, bijna toevallig voorvalletje. Volgens deskundigen wel, om 3 kenmerken: de aanraking had een seksuele lading, er was geen wederzijdse instemming en ik was een kind.
Een definitie: Als iemand iets met je doet op seksueel gebied dat jij niet wilt, is dat seksueel geweld.
Voorbeelden van seksuele grensoverschrijding:
(In dit artikel heb ik het niet over verkrachting, incest, seksueel gedrag met kinderen of in een andere ongelijkwaardige context, hijgers of rukkers in het openbaar en exhibitionisme, al wil ik dit hier wel genoemd hebben.)
We weten misschien wel genoeg over deze vorm van grensoverschrijding om onszelf daar goed tegen te kunnen beschermen, maar toch zet ik hier wat kenmerken op een rijtje, die ook in (redelijk) goede partnerrelaties kunnen voorkomen. Het is belangrijk om daar zicht op te hebben, zeker in het geval dat je je grenzen nog niet goed genoeg kunt voelen en aangeven en als je de neiging hebt om de ander te plezieren of spanningen te voorkomen, die zouden kunnen ontstaan als jij nee zegt. Dit gezegd hebbende, (seksueel) grensoverschrijdend gedrag komt niet door jou. Daar is de grensoverschrijder volledig zelf verantwoordelijk voor. De ander heeft nooit recht op seks met jou.
Kenmerken:
- aandringen, overhalen, manipuleren of dwingen tot seks
- jou proberen te verleiden nadat jij nee hebt gezegd
- als er (nog) geen wederzijdse instemming is
- je aanraken met een seksuele lading op een manier die voor jou niet prettig of pijnlijk is
- manipuleren tot seksuele handelingen, waar je niet achter staat
- jou gebruiken voor de eigen bevrediging, zonder liefdevol contact met jou te maken
- jou intimiteit onthouden als wraak of machtsvertoon of onverschilligheid
Het lijkt zo voor de hand liggend, dat je zou denken, dat we ons daar goed tegen kunnen weren als we niet al te kwetsbaar zijn. Maar dat is niet altijd zo gemakkelijk en seksueel grensoverschrijdend gedrag komt heel veel voor (een kop in het NRC: ‘Ruim de helft van de vrouwen in Nederland is seksueel lastiggevallen‘).
Herken je zelf iets in één of meer van de bovenstaande kenmerken? Hoe is het voor je om dat grensoverschrijdend te noemen?
Financiële/materiële grensoverschrijding
Dit spreekt meer voor zich, maar ik wil het toch als zodanig benoemd hebben. Ik denk hierbij aan:
- rekeningen niet betalen
- stelen, verduisteren, witwassen, belasting ontduiken
- geld lenen en niet terugbetalen
- andermans eigendom stuk maken en niet (laten) herstellen, betalen of een nieuwe kopen
- verzekeringsmaatschappijen of overheidsinstanties die niet uitbetalen waar je recht op hebt
- banken die maar 0,03 % rente betalen over jouw spaargeld en 0% over het geld op je lopende rekening, maar wel 9% tot 12,9% rente vragen bij roodstand en tot plm. 10% bij leningen
- lager salaris krijgen in vergelijking met anderen met een soortgelijke functie en werkervaring
- producten te duur of te goedkoop verkopen (waardoor òf de consumenten òf de producenten, boeren en dergelijke benadeeld worden)
- onderbetaald worden
- oneerlijke verdeling van de rekeningen als je met z’n tweeën (of meer) bent
- te hoge salarissen
- oneerlijke verdeling van overheidsgeld, bijvoorbeeld: hypotheekrente-aftrek voor huisbezitters en tegelijkertijd verhuurdersheffing die doorberekend wordt naar de huurders
Zo zijn er vast nog wel meer voorbeelden te noemen, maar de strekking lijkt me duidelijk!
Energetische grensoverschrijding
Heb je ooit wel eens van psychische vampiers gehoord? Dit is een heel grove, maar ook heel duidelijke term om sommige mensen te typeren. Het zijn mensen, die niet jouw bloed, maar jouw energie proberen af te tappen. Als je jezelf niet goed kunt beschermen en dit dus toelaat, gaat dit ten koste van jouw energie en welzijn, net als parasieten voedsel opzuigen ten koste van hun gastheer. Ze verkeren overwegend of voortdurend in de ‘negatieve bron’ en leven dus voornamelijk uit een basisgevoel van woede en/of arrogantie. Ze zijn bezig met hun omgeving negatief te beïnvloeden om zichzelf beter te doen voelen.

Dus het vraagt van jou als omstander een behoorlijke dosis bewustzijn, zelfzorg en soms moed om jezelf daartegen te beschermen en in jouw eigen (positieve) energie te blijven. Het volgende rijtje kenmerken laat zien bij welk gedrag je alert moet zijn.
Kenmerken van energetisch grensoverschrijdend gedrag:
De negativiteit is het hoofdkenmerk en dat voelt vaak vervelend als je daar ongewild mee te maken krijgt. Je krijgt er als je je niet afschermt een naar, vermoeid of zelfs uitgeput gevoel van. Irritatie is een belangrijk signaal voor grensoverschrijdend gedrag.
- veroordelen, altijd kritisch zijn, overal commentaar op hebben, beschuldigen
- roddelen (ook over jou)
- mensen tegen elkaar uitspelen
- zeuren, klagen
- ruzie zoeken
- claimen (jij moet hun eenzaamheid oplossen door altijd beschikbaar te zijn)
- non-verbaal om aandacht vragen
- zielig en slachtofferig doen maar nooit hulp aanvaarden
- altijd over problemen praten maar nooit adviezen opvolgen
- dramazoekers
- altijd een beroep op je doen zonder eerst zelf hun zaak proberen op te lossen
- in je ‘aura’ gaan staan en meebewegen als jij een stap achteruit zet
- altijd breedsprakig zijn
- boven je gaan staan
- passief agressief gedrag, non-verbale vijandigheid om je te straffen
- veelvuldig dominant, veeleisend gedrag
- egoïsme
Mensen met de narcistische persoonlijkheidsstoornis zijn uitgelezen psychische vampiers en echt gevaarlijk (zie artikel over narcisme). Er zijn aparte strategieën en vaardigheden nodig om je hiertegen te kunnen wapenen (zie artikel Hoe stel je je grenzen, onderaan)
Misschien herken je zelf ook wel iets van bovenstaand gedrag. Je kunt het beste zelf beoordelen of het echter normaal gedrag is, dat je niet zo vaak doet, of energiezuigend. Het is natuurlijk niet zo dat je nooit mag zeuren, een probleem met iemand bespreken of een beroep op iemand mag doen. Maar je kunt er wel op letten of je op dat moment ook oog hebt voor de behoefte en grens van de ander en op hoe je het brengt. Zeg je iets vanuit de negatieve bron of de positieve? Met humor, enige zelfspot of volwassen je verantwoordelijkheid nemend voor je eigen situatie en emoties, voelt dat heel anders voor de ander.
Spirituele grensoverschrijding
Door een organisatie
Hierbij denk ik in eerste instantie aan elke vorm van dwang of afkeuring als het gaat om jouw spirituele visie, persoonlijke keuzen en weg in je (spirituele) ontwikkeling door een organisatie. Je moet dan in dienst staan van de gemeenschap, kerk, (op spirituele visie gebaseerde) opleiding of sekte. Als je probeert je daaraan te onttrekken met een afwijkende mening of door je eigen weg te willen gaan, word je volledig verguisd, verworpen en uitgestoten. Dit kan een uiterst pijnlijke ervaring zijn, omdat je je er vaak eerst zo thuis, geborgen en gesteund hebt gevoeld. De uitstoting voelt dan als diep verraad. Pas als je hierover hebt kunnen rouwen kan deze wond genezen.
Door een persoon
Maar net zo goed kan jouw ontwikkeling ernstig belemmerd worden als je gebruikt wordt om het leven van een ander persoon zin te geven. ‘Ik leef voor mijn kinderen.’ Of: ‘Zonder jou heeft mijn leven geen zin.’ Jij krijgt dan geen ruimte om je eigen leven te leiden.
Alice Miller gebruikt in haar baanbrekende boek ‘Het drama van het begaafde kind‘ de term ‘narcistische bezetting’ : ‘plaatsvervangende vervulling van narcistische behoeften’ (blz. 16). Zij beschrijft in dit boekje de dynamiek tussen een emotioneel onzekere, noodlijdende moeder en haar (begaafde) kind.
Waar de moeder zelf als kind tekort is gekomen aan liefde en respect, moet nu haar kind dat aan haar geven. Dit gebeurt al op zeer jonge leeftijd en gaat volgens Miller onbewust en ongewild: zolang haar eigen trauma ongeheeld is, is deze dynamiek onontkoombaar, ook al is zij nog zo welwillend en ontwikkeld. En haar kind is noodzakelijkerwijs direct volledig voor haar beschikbaar, die kan niet weglopen.
De gevolgen voor zo’n kind zijn tragisch. Hij of zij moet braaf, lief en meegaand zijn om de ‘liefde’ van de moeder te kunnen krijgen en om het voor haar veilig te houden en moet dus alle negatieve gevoelens onderdrukken om psychisch te kunnen overleven. Het kind raakt dan afgesplitst van zijn/haar ware ik.
Ik zet hier liefde tussen aanhalingstekens om aan te duiden dat de liefde voor haar kind vanwege haar eigen onbewuste innerlijke nood alleen maar voorwaardelijk kan zijn.
Het kind wordt eigenlijk door de moeder onbewust als een verlengstuk van haarzelf beschouwd. Het wordt dan gezien als object en misbruikt om haar eigen leegte op te vullen. Dat is de ‘bezetting’. Het kind groeit op zonder contact met zijn/haar ware gevoelens, eigen behoeften, wensen en grenzen, met andere woorden zonder contact met haar/zijn ware ik. De moeder heeft die al ‘bezet’.
Je eigen grenzen overschrijden
Dat komt natuurlijk ook veel voor, helaas! Hoe vaak doe je iets vanuit innerlijke dwang of uit schuldgevoel? Ben je veelvuldig kritisch en veroordelend naar jezelf? Heb je voldoende aandacht voor je behoeften? Scheld je jezelf wel eens uit? Negeer je je innerlijke kind? Of ben je veeleisend naar jezelf, of juist klagerig en verslaafd aan probleemdenken zonder je eigen adviezen op te volgen? Stel je grenzen aan het jezelf verwennen (teveel snoepen, te lang op schermen kijken, teveel spullen kopen, slechte gewoonten uitvoeren)? Met jezelf verwennen is op zich niets mis, maar als je het doet om niet te hoeven voelen, komt iets in jou tekort.

We behandelen onszelf vaak in ons volwassen leven hetzelfde als onze ouders ons toen we bij hen opgroeiden. Als dat niet goed genoeg ging is dat een tragisch gegeven, het is dubbel lijden. Immers, iets in ons komt met dit soort gedrag altijd tekort. Het is belangrijk om dit niet te veroordelen, maar te begrijpen. (Anders is het driedubbel lijden!) Hier ga ik in de volgende alinea’s kort op in en ook op wat kan helpen om een verandering in dit gedrag te brengen.
Sub-persoonlijkheden
Het is heel bruikbaar gebleken om onszelf te zien als een Ik met sub-persoonlijkheden. Die sub-persoonlijkheden willen allemaal op één of andere manier voor ons zorgen, maar op tegengestelde manieren.
Bijvoorbeeld: De ene probeert bevestiging te krijgen door hard te werken, de andere probeert voor rust te zorgen door lui te willen zijn, de ene wil je veilig houden, de andere wil boos voor je opkomen, weer een andere is fanatiek met gezondheid bezig, of juist met één of andere vorm van verwennerij, er is de klager die voor aandacht wil zorgen, er is de pleaser die geen nee kan zeggen en er is de criticus, die streng aan het proberen is ons geen fouten te laten maken, zodat we onze waardering niet mislopen, enzovoorts.
Het zijn jongere delen van ons, die ergens in ons leven stil zijn blijven staan in hun ontwikkeling en eenzijdig onze levenssituaties bekijken. Ze kunnen heel dwingend en destructief zijn en houden geen rekening met de gevolgen, bijvoorbeeld dat je te moe wordt of gekwetst wordt.
De voorzitter
Als de ene sub-persoonlijkheid conflictvermijdend is ten gunste van de lieve vrede en de andere agressief wordt van alle doorstane vernederingen, dan zit je in een spagaat. Meestal krijgt steeds één van die twee zijn zin en dan heb je een innerlijk conflict. Je bent dan meer met één van die delen geïdentificeerd.
Je hebt je Ik nodig om uit deze innerlijke conflicten te komen en orde in de chaos te scheppen. Dit is een niet-veroordelende, heldere, krachtige instantie in ons, die ik ook wel de innerlijke voorzitter of je volwassen zelf noem. Alleen deze voorzitter kan goed grenzen stellen, dus die moet goed ontwikkeld worden. (In het artikel Psychische bodemloosheid staat beschreven hoe je dit kunt doen.)
Je komt pas uit een innerlijk conflict als de betrokken delen zich gehoord, gerespecteerd en geaccepteerd voelen. Als dat lukt, voel je een ontspanning in jezelf ontstaan. Met deze liefdevolle houding ga je zien dat ze allemaal een positieve intentie hebben, ook al is hun gedrag nog zo destructief. Je hebt dan het overzicht en kunt dan gemakkelijker de beslissing nemen, die echt voor jou klopt, die jou dient.
Als je echt luistert heb je voldoende afstand om die delen goed te begrijpen en te kunnen begeleiden of te geven wat ze nodig hebben. Soms is dat aandacht geven aan je gevoel en jezelf troosten, andere keren is dat meer een soort uitleggend toespreken of een bemoediging, alsof je een kind helpt.
Als je goed gaat voelen wat je jezelf soms aandoet en je jezelf daarin goed leert begrenzen, dus bijvoorbeeld stoppen met al die onaardige zelf-veroordelingen, dan wordt het gemakkelijker om anderen te begrenzen, die jou veroordelen of iets anders aandoen.
Tot slot
Het kan zijn dat je, doordat je je na het lezen van dit artikel meer bewust bent geworden van wat allemaal grensoverschrijdend gedrag is, meer boosheid of verdriet gaat voelen, of spijt of schaamte. Misschien herken je jezelf wel in (toelaten van) bepaald grensoverschrijdend gedrag. Als dat bij jou het geval is, is het belangrijk dat je die gevoelens toelaat en ‘omarmt’, alsof je een baby, puppy of teddybeer op schoot neemt. Maar probeer ze niet te voeden. Houd ze niet vast met eindeloze negatieve verhalen, herinneringen en veroordelingen naar die ander of naar jezelf. Dat geeft chemische stofjes in je brein waardoor je je nog miserabeler gaat voelen. Zie het, erken het, begrijp het en neem je verantwoordelijkheid om het vanaf nu anders te doen.
Nu heb je wel je kwaliteiten begrip, empathie en tolerantie nodig! Dan ga je misschien ook zien dat grensoverschrijders vaak mensen zijn, die lijden onder een ernstig, chronisch tekort aan liefdevol contact.
Liesbet Scager, december 2019
———————————————————–
lees ook:
2 reacties
Dank voor het heerlijk helder geschreven artikel. Het is herkenbaar en helpend. En door hoe je schrijft krijg ik inzicht en handvatten hoe ermee om te gaan. Een erkenning van de ernst maar ook een blik naar het hier en nu.
Whow, wat heb je dit helder uiteen gezet Liesbet, dankjewel 🙂 Goeie bijscholing voor me 😉 en whoops, ongevraagd advies geven doe ik stiekem best vaak (en velen met mij denk ik). Goed bedoeld maar idd, grensoverschrijdend! Die neem ik bewuster mee. Vlgde keer ga ik het eerst navragen bij de ander. Tuinhek analogie spreekt ook goed tot de verbeelding! En mooie lecture over When the Body Says No. Resoneer ik helemaal mee! Ik heb nu al zin je tweede artikel te gaan lezen met je tips om goed grenzen aan te geven :)! Blijft n leerpuntje hihi.. Veel liefs en dank voor je geweldige artikel!!!