Beste lezer,
Dit is een lang artikel. Daarom heb ik hieronder een korte inhoudsopgave gemaakt, zodat je direct naar het onderwerp van jouw interesse kunt gaan. Het artikel heeft echter ook een opbouw, waardoor je ook iets kunt missen als je andere onderwerpen overslaat.
Klik op de titels in het onderstaande menu om direct naar een onderwerp te gaan. Door op het icoontje te klikken kun je het menu in- en uitvouwen.
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave
Inleiding
Als je dit artikel leest omdat je zelf in een situatie bent beland waarin je je dit afvraagt, dan wil ik je sterkte en zelf-compassie toewensen. Vaak is dit een moeilijke tijd, vol twijfels en emoties als verdriet, eenzaamheid, verwarring, of zelfs woede en een gevoel van verraad.
Maar ook al is er sprake van een soms lange periode van ‘relatie-lijden’, toch is voor velen de vraag: ‘Moeten we uit elkaar gaan of toch niet?’ moeilijk te beantwoorden. Er zijn namelijk meestal ook vele goede, fijne momenten en we zien in veel gevallen nog steeds elkaars mooie, prettige kwaliteiten, het gevoel van (ziele)verbinding en liefde is vaak ook niet weg, en er is de gezamenlijke geschiedenis die we ook niet zo snel opgeven. Vaak zijn er kinderen, die je leed wilt besparen, of andere omstandigheden die een grote rol spelen.
Dat dus de vraag ‘moeten we uit elkaar gaan of toch niet?’ lastig te beantwoorden is, is in mijn ogen heel begrijpelijk, want vele factoren spelen in deze beslissing een rol.
Maar naar mijn idee wordt de belangrijkste factor over het algemeen over het hoofd gezien:
We zien vaak niet wat er precies misgaat in onze relatie en waarom, en dus kunnen we ook niet weten hoe de relatie weer te herstellen is, ook al denken we van wel.
Relatieproblemen liggen meestal in de wisselwerking
Wat er misgaat ligt vaak in de wisselwerking van ons gedrag met de ander, en die is vaak onbewust.
Er is veel openheid, eerlijkheid en relationeel en innerlijk werk voor nodig om er achter te komen wat er aan de hand is als het niet goed gaat in een relatie. Ik zie bij cliënten vaak dat het erg moeilijk is om daar met z’n tweeën uit te komen. De vele gesprekken lopen op niets uit of zijn er te weinig, en het kwetsende gedrag blijft steeds terugkomen.
We wijten relatieproblemen graag aan het gedrag van de ander. Maar zo simpel ligt het meestal niet. Waarom niet? Ik zie drie redenen.
- We kijken niet naar de mens achter het irritante gedrag. Maar dat élk gedrag, hoe ‘raar’ of naar ook, een menselijke – en dus verklaarbare – reden heeft, is wat ik zonder uitzondering ontdek in de sessies. Het vraagt wel enig onderzoek. Maar hoe naar we soms ook doen, we doen het niet expres (uitzonderingen daargelaten). We worden getriggerd in een diepe emotionele wond en dat geeft een onmiddellijke beschermings-reactie. Hier kom ik later op terug.
- We zien vaak niet dat de ander op iets van óns reageert. Wat in mij maakt dat de ander steeds boos op mij wordt of zich terugtrekt? Wat geef ik dan te weinig? Waardering? Mezelf? Ruimte? Mijn grens? We komen vaak niet op de vraag wat in ons gedrag maakt dat de ander zo doet.
- Deze ligt ten grondslag aan de eerste twee redenen: we geven vaak niet onze aandacht, tijd en oprechte interesse om er achter te komen wat het effect van ons gedrag op de ander is. Tevens leggen we niet aan de ander uit wat het effect van het gedrag van hem of haar op ons is. We reageren er wel op en soms heftig ook, maar we leggen het niet rustig uit. Ook hier zijn menselijke redenen voor, zoals: we voelen ons nog teveel gekwetst, of we zijn dat van huis uit niet gewend of we komen eenvoudig niet op die vraag en denken dat alles vanzelf goed moet gaan.
Dit alles vraagt om actie. Ik heb Dr. Phil ooit eens horen zeggen: ‘You have to earn your way out!’. In mijn ogen betekent dat: ga er alles aan doen wat in je vermogen ligt om hier uit te komen, voordat je stopt met de relatie. Ga op onderzoek uit, stel vragen, kijk naar binnen om je eigen aandeel te zien, ga praten met elkaar of met een therapeut, lees er over, en maak voor jezelf en je partner onomstotelijk duidelijk dat er wat moet gebeuren! Neem niet met te weinig genoegen, kom in beweging.
Ik zou vanuit mijn ervaring als relatie-therapeut willen zeggen: ga niet te snel in je beslissing om uit elkaar te gaan, want er valt vaak nog heel veel te ontdekken en helen. Maar ga ook niet te langzaam: stel deze moeilijke beslissing ook niet onnodig lang uit, uit angst voor waar je dan doorheen moet of om een andere reden, als je voelt dat de houdbaarheidsdatum van jullie relatie is overschreden.
‘Hoe kom ik erachter wat ik moet doen?’
Door goed naar jezelf te luisteren. Elke situatie is anders. Niemand kan weten wat goed voor jou en jullie is. Je vrienden niet, je familie niet, zelfs je psycholoog of relatie-therapeut niet. Laat je niets aanpraten. Hoe hard anderen ook roepen hoe goed jullie relatie is of dat je het nog een kans moet geven, voor jou kan het tijd zijn om te stoppen.
Hoe slecht iedereen jullie relatie ook vindt, voor jou of jullie kan het voelen dat het nog niet klaar is of dat uit elkaar gaan gewoon niet klopt. Niemand weet wat jullie nog moeten meemaken, uitwerken, welke lessen er misschien nog geleerd kunnen worden, welke wonden er nog bij elkaar geheeld kunnen worden. Ze kunnen allemaal gelijk hebben, maar het is aan jou en jullie om je dat zelf te realiseren, op jullie eigen tijd.
Je innerlijke leiding
We kunnen in mijn ogen alleen zo’n ingrijpende beslissing nemen in overleg met onze innerlijke leiding, onze intuïtie of ons Hogere Zelf, hoe je het ook wilt noemen. We weten het pas echt als we, zoals ik het noem, in de ‘Positieve bron’ zitten (ik gebruik hier een hoofdletter om aan te duiden dat we dit in mijn ogen in werkelijkheid Zijn). Want alleen dan zijn we zuiver, helder, krachtig, rustig, vrij en compassievol genoeg om de boodschap van onze innerlijke leiding te ontvangen en het grotere plaatje te zien.
Vanuit woede, veroordeling, depressie of angst zijn we niet helder. We zien de wisselwerking tussen onze partner en onszelf niet goed, we zien en begrijpen elkaar vaak nog niet werkelijk op het gebied van de diepere lagen van angst, eventuele trauma’s en beschadigingen, en we zien nog niet wat er misschien nog allemaal mogelijk is. Sommige dingen zien we natuurlijk wel goed, maar we zien niet alles, ga daar maar vanuit. Dat kom ik elke keer weer tegen in de relatie-therapie.
Moet ik naar mijn gevoel luisteren?
Het is soms wel, maar niet altijd dat dwingende gevoel! Ook al schreeuwt het: ‘Wegwezen!’, of: ‘Nee ga niet weg!’. Als dat gevoel een intense lading heeft, komt het mede voort uit emotionele wonden van vroeger, van het kleine innerlijke kind in ons. Het is dan nodig om een manier te vinden om die ‘hechtingswonden’ te helen. Als we dat niet doen, kan en zal het onze relatie op een gegeven moment belasten, beschadigen of zelfs saboteren. Dat kan op een aantal manieren.
- We projecteren de pijn van wat we ooit tekort gekomen zijn op onze partner en gaan onze boosheid en pijn op hem of haar afreageren als hij of zij niet doet wat wij verwachten. Dat kan hard aankomen. Ons innerlijke boze kind komt dan tevoorschijn en die kan echt meedogenloos zijn!
- We worden afhankelijk en brengen ons innerlijke kind bij hem of haar onder. De ander moet dan voor jouw innerlijke kind zorgen en/of jij voor dat van de ander. Dat gaat vroeg of laat ook niet meer oké voelen.
We kunnen dan in de redders-driehoek terecht komen: redder, slachtoffer en aanklager. Deze rollen kunnen zich afwisselen: de ene keer schiet je partner in een kindrol en word jij de ouder (redder), de andere keer gebeurt dat bij jou (slachtoffer) en gaat je partner als een ouder voor je zorgen. Dit is een ongelijkwaardige rolverdeling. Dat voelt voor ons vrije zelf nooit goed en het gaat zich – als het goed is – een keer wreken (de aanklager protesteert).Waar het jarenlang goed leek te gaan en zelfs prettig voelde, gaan we ons op een gegeven moment gebruikt (redder) of minderwaardig (slachtoffer) voelen en kan het ineens enorme irritatie of zelfs woede gaan opwekken (aanklager). Als we vanuit deze irritatie de relatie verbreken, missen we misschien een kans op groei en kunnen we het in een volgende relatie weer tegenkomen. Het hoeft niet, maar het kan wel.
Er is overigens niets mis met zorgzaamheid en ook als volwassenen zijn we afhankelijk van elkaar. Maar er is een groot verschil van waaruit je aan elkaar geeft en van elkaar ontvangt.
Hoe kun je die boodschap wel horen?
Het is een fluisterzacht stemmetje, het schreeuwt niet in je oor, maar wacht tot we echt willen luisteren en daar moeite voor doen. Het vraagt aan ons de moed om de blik diep naar binnen te richten, voorbij al onze angsten, veroordelingen en normen, en ook voorbij de adviezen van anderen, en daar op die plek open en onbevangen te voelen. Hoe voelt je relatie eigenlijk? Wat zie je vanuit het kind in je? Wat vanuit de volwassene? Dat diepere gevoel is ons kompas.
Als dat lukt, komen we bij een kalm, vastberaden, helder weten. Een weten dat geen argument nodig heeft, een weten dat plotseling kan opkomen of dat aan het begin van de relatie al aanwezig was, maar waar we niet naar konden of wilden luisteren. Het voelt voor mij als het samensmelten van de wijsheid van m’n hart met die van m’n gezonde verstand.
Soms nemen we het waar als een onderbuikgevoel, dat maar blijft knagen en onze aandacht blijft vragen, terwijl wij er nog niet eens zo bewust mee bezig zijn. Klopt het voor je gevoel om uit elkaar te gaan, of te blijven, terwijl je allerlei argumenten hebt om het niet te doen? Dan is het zaak goed onderzoek te doen naar die argumenten. Wat verder staan wat behulpzame vragen en twee oefeningen, die je hierbij kunnen helpen.
Blokkades tegen luisteren naar je innerlijke leiding
- Angst staat altijd in de weg van een boodschap van onze innerlijke leiding. Bijvoorbeeld de angst om alleen achter te blijven, angst voor verdriet, of voor financiële consequenties of andere praktische zorgen, of de angst om bekneld te raken of onszelf tekort te doen als we blijven in de relatie.Maar waar iets in ons vreselijk tegenop kan zien, kan voor ons volwassen zelf uitdagend zijn. En het voelt vanuit de volwassene in ons vast ook verdrietig of zwaar, maar tegelijkertijd is er het vertrouwen dat we er goed mee om kunnen en zullen gaan en dat we er goed of zelfs beter uitkomen. Vanuit dit perspectief is er een betere afweging, dan krijgen beide opties een gelijkwaardige kans.
- Boosheid (‘Het ligt allemaal aan de ander!’) en depressie (‘Het ligt allemaal aan mij!’) staan een helder weten en daarmee een goede beslissing ook in de weg. We zitten dan in de ‘negatieve bron’ en daar is het troebel. Dat is net als een radiozender die niet goed staat afgesteld: er is alleen ruis en het programma dat we willen horen, komt niet door. Als we alleen maar gericht zijn op wat niet goed gaat, zien we het hele plaatje niet meer. Vanuit de ‘Positieve bron’ verzacht je hart en je hart ‘ziet’ ineens oplossingen waar je nog niet eerder opgekomen was.
- Dwang. Ook als we teveel afhankelijk zijn en er daarom een bepaalde uitkomst moet zijn, kunnen we niet echt helder worden. We zijn dan vooringenomen. Dan bekijken we alles door een te negatief of juist te positief filter, alsof we een gekleurde bril op hebben. Met een gekleurde bril op zien we de wereld niet meer zoals die is, maar iets gekleurd, iets anders. Zo zien we dan ook onze relatie. Mensen die bijvoorbeeld de bril van ’te lage eigenwaarde’ dragen, zullen minder goed letten op hoe ze behandeld worden door hun partner, dan op zijn of haar uiterlijk, status, charmes, of andere uiterlijke kenmerken. Dit staat een gezonde keuze in de weg.
Zonder bril, en vanuit onze kracht kunnen we het ons permitteren om flexibel te zijn, onze grenzen aan te geven en verschillende toekomstige situaties te overwegen.
Behulpzame vragen
Het luisteren naar onze innerlijke stem begint dus met het loslaten van veroordelingen, angsten en dwang. Dat is natuurlijk niet zo eenvoudig. Maar met deze vragen kom je misschien al wat verder.
- Hoe ga je jullie wisselwerking zien als jij en je partner geen ‘slechte’ mensen zijn, maar onschuldig?
- Wat als je er vanuit gaat dat jullie allebei met de beste intenties in de relatie proberen te zijn?
- Wat zou je doen vanuit liefde?
- Wat zou je doen vanuit kracht?
- Wat als je weg mag gaan/blijven?
- Wat als je partner weg mag gaan/blijven?
- Hoe reageert je lichaam op blijven? (adem, gronding, houding, spanningen en dergelijke)
- Hoe reageert je lichaam op uit elkaar gaan? (idem)
- Als je helemaal vrij mag zijn van jezelf om je leven zo in te richten zoals jij wilt, waar word je dan het meest blij van?
- Wat wil je éigenlijk?
- Wat vind je belangrijk in een relatie?
- Wat heeft jullie relatie nodig (niet jij of je partner)?
- Wat heb jij niet (genoeg) gegeven aan de relatie? (bijvoorbeeld je liefde, je kracht, je stem, je grens, je commitment, je kwetsbaarheid, je behoefte, je volkomen eerlijkheid?)
- Wat zou er gebeuren als je dat wel zou geven?
Twee oefeningen die helpen bij een beslissing nemen:
- Hoofdjes en hartjes
- Schrijf op een A-4 bovenaan één stelling, bijvoorbeeld We gaan uit elkaar of We blijven bij elkaar. Maak dan 2 kolommen. Boven de ene kolom schrijf je een ja, boven de andere een nee. Je gaat nu al je argumenten hier onder verdelen, schrijf zoveel mogelijk vóórs en tegens in de betreffende kolommen.
- Als je klaar bent teken je voor ieder argument een hoofdje als je denkt dat het een rationeel argument is (angst is altijd een hoofdje) en een hartje als deze reden uit je hart komt.
- Dit geeft al veel helderheid. Maar als je nog twijfelt, ga dan je rationele argumenten bevragen. Dit kan goed met bijvoorbeeld The Work van Byron Katie (zie thework.com). Maak korte stellingen van je argumenten, bijvoorbeeld: Als we gaan scheiden zal ik altijd ongelukkig blijven. Of: Hij/Zij zal nooit veranderen. Of: Als ik blijf ben ik mijn vrijheid kwijt. Of: Ik vind nooit meer een ander bij wie ik me zo vertrouwd/veilig/bemind voel.
- Bij ieder argument stel je jezelf onderstaande vragen (of laat je een ander jou de vragen stellen) en laat je het antwoord uit jouw ‘waarheidszintuig’ komen (niet uit je hoofd). Neem even tijd voor elke vraag om die een beetje te laten doordringen. Hoe dieper je gaat, hoe meer bevrijdend het werkt. Werk met 1 stelling per keer en vraag:
- Is het waar?
- Kan ik het absoluut zeker weten?
- Wat is mijn reactie als ik dit geloof? (hoe voelt het, hoe zie en behandel ik mezelf en de ander, hoe leef ik dan, etcetera)
- Wie zou ik zijn zonder deze gedachte?
- Laat je lichaam het zeggen
Deze oefening gaat gemakkelijker als iemand jou begeleidt, maar kun je ook alleen doen.
- Ga staan en trek een denkbeeldige lijn op de grond naar voren. Onderverdeel de ruimte waar je staat in twee helften: links van de lijn is blijven, rechts van de lijn is weggaan, of andersom, wat goed voelt.
- Waar je nu staat, op de lijn, is de neutrale plek. Voel je lichaam op deze neutrale plek: je ademhaling, je gronding, je houding, je stemming. Dit is je uitgangspositie en staat van zijn.
- Kies nu of je op de linker helft wilt stappen of op de rechter helft en voel wat het met je doet als je je dat alleen al voorneemt. Merk je wat op? Spanning? Opluchting? Angst? Ga je veel denken?
- Ga er dan staan. Besef dat je nu gescheiden bent of dat je echt blijft. Laat dat even tot je doordringen. Wat gebeurt er? Wat merk je op? Let op je lichaam, gevoel en gedachten. Voel je je licht of juist zwaar, is je ademhaling hoog, laag, snel, langzaam, hoe voelen je schouders, rug, armen, benen, hoe kijk je, hoe voel je je hier, welke gedachten komen er allemaal op?
- Als je klaar bent (neem ruim de tijd) stap je terug op de neutrale lijn. Merk op dat je je uitgangspositie weer inneemt. Hier is het veilig, hier is niets aan de hand. Kom tot rust.
- Neem je dan voor om op de andere plek te gaan staan en merk op wat het met je doet nu je alleen nog het voornemen hebt.
- Stap dan op de andere helft. Neem ook hier weer waar wat er gebeurt.
- Wat is het verschil?
- Eindig weer op de neutrale positie.
Algemene criteria die kunnen helpen bij een beslissing
Er zijn enkele algemene criteria die je kunnen helpen om een beslissing te nemen. Ze geven ook meer duidelijkheid over jullie relatie en waar het eventueel spaak loopt.
Heeft jullie relatiebootje een anker?
Daar versta ik onder: voelen jullie allebei dat jullie voor elkaar bestemd zijn, hebben jullie aan het begin van de relatie diep van binnen geweten: wij worden oud met elkaar? Houden jullie van elkaar, inclusief elkaars imperfecties? Willen jullie in principe voor je relatie vechten, maar is deze in een heftige crisis beland? Hebben jullie er alles voor over?
Als jullie met meerdere ja’s hebben geantwoord, dan heeft jullie relatie in mijn ogen een anker en is er een grote kans dat jullie deze storm doorstaan.
Of heeft één van jullie op een aantal van deze vragen met nee geantwoord? Dan heeft jullie relatiebootje geen (sterk) anker en zal bij elke storm flink wiebelen of zelfs om kunnen slaan, het schommelt vaak heen en weer. En dat is hard werken! Jij en/of je partner moet steeds hard peddelen om op koers te blijven en telkens hozen om niet te zinken. Zulke relaties zijn pittig, maar je kunt er heel veel van leren en oude negatieve patronen in jezelf herkennen en loslaten, als je daarvoor kiest. Vaak zijn dit ‘groei-relaties’ en heel waardevol, totdat je voelt of weet dat het ‘klaar’ is.
Wanneer is het klaar? Dat is natuurlijk heel persoonlijk, maar je kunt het volgende misschien meenemen in je afweging. Dit geldt voor relaties waarin geen ernstige grensoverschrijdende dingen zijn gebeurd (dat is een andere situatie). Het rijtje is absoluut niet volledig, noch altijd toepasselijk, maar misschien heb je er toch wat aan. Als je ernstige twijfels hebt, is een relatie is vaak klaar als:
- de ander niet meer verder wil.
- je ziet dat je door zelfontwikkeling de lessen van deze relatie geleerd hebt (jij weet welke).
- je door voortschrijdend zelfinzicht weet dat je over je grens bent gegaan, dat niet meer wil en toelaat, en de ander verandert niet.
- je jezelf hebt ontwikkeld en je niet meer teveel aanpast, waardoor duidelijk wordt dat hij of zij niet meer bij je past.
- je niet jezelf kunt zijn bij de ander en/of de ander niet bij jou.
Lichamelijke symptomen
Voel je je energiek, kalm, blij en gezond in de relatie, of word je er letterlijk ziek, down, gespannen en uitgeput van? Luister goed naar jezelf! Als je lichaam niet goed op je relatie reageert, wat heb je dan te leren? Weggaan uit goede zelfzorg, of eindelijk jezelf voorop stellen in de relatie, naar je behoeften luisteren, ze aangeven en grenzen gaan stellen? Of geldt dit voor je partner?
Gemeenschappelijke waarden
Het is belangrijk in een relatie om beiden ongeveer dezelfde waarden in het leven te hebben. Je kunt bij waarden bijvoorbeeld denken aan: vriendelijkheid, eerlijkheid, zorgzaamheid, acceptatie, persoonlijke verantwoordelijkheid nemen voor eigen gevoel en daden, loyaliteit, fairness, saamhorigheid, zelfstandigheid, monogamie, vrijheid.
Als ze teveel verschillen, ontstaan daar vaak vervelende botsingen uit. Waarden verander je niet zomaar, dus de botsingen zullen keer op keer terugkomen. Moet je moeite doen om jezelf en je partner aan je eigen waarden te houden? Wat zou er gebeuren als je daar niet (meer) aan voorbij gaat (mocht dat het geval zijn)? Weet je voor jezelf wat jouw ‘dealbreakers’ zijn?
Rode vlaggen
Vaak zijn de rode vlaggen al voelbaar als twijfel en zichtbaar op de eerste date! Maar vaak willen we dat niet meteen zien of serieus nemen. Als jullie al meerdere jaren samen zijn en je herkent bij jezelf of bij de ander één of meer van de onderstaande rode vlaggen, dan betekent dat niet automatisch dat jullie uit elkaar moeten gaan. Het zou dan wel behulpzaam zijn om aan deze zwakkere aspecten te werken of relatie-therapie te overwegen, als jullie de relatie gezond willen maken of houden. Sowieso is een positieve houding in elke relatie belangrijk.
Als je de rode vlaggen omdraait, zijn ze juist kenmerken die nodig zijn voor een duurzame liefdesrelatie. Hier komen ze:
- Geen emotionele verbinding kunnen aangaan: er is gebrek aan openheid, toegankelijkheid en betrokkenheid. Er is te weinig een ‘samen-gevoel’. Zie ook het volgende hoofdstukje.
- Gebrek aan zelfreflectie. Als dit ontbreekt, zal de oorzaak van ruzies én de oplossing altijd bij één van de partners gezocht worden. Dit is unfair, niet fijn en vaak op den duur niet houdbaar.
- Onvolwassenheid, afhankelijkheid, eigen leven niet op orde. Als er bijvoorbeeld sprake is van verslavingen, afhankelijkheid van de ouders of emotioneel of financieel niet op eigen benen staan, zal dit gaan irriteren en de relatie en de partner op een verkeerde manier belasten. Er is dan geen gelijkwaardigheid. De ridder heeft zijn innerlijke draak nog niet verslagen; de prinses heeft haar eigen unieke gift nog niet (ontdekt en) aan de wereld geschonken.
- Onbetrouwbaar. Geheimen en leugens saboteren het vertrouwen en de liefde in de relatie. Vertrouw je intuïtie als je voelt dat er iets niet klopt en ga op onderzoek uit.
- Niet respectvol. Respect is naast liefde het fundament onder de relatie. In een goede relatie gaan partners zelfs tijdens een ruzie nog respectvol met elkaar om. In de relatie-sessies is dit duidelijk zichtbaar.
De emotionele verbinding
Hoe is jullie emotionele verbinding?
Je las hierboven over de emotionele verbinding. Als je twijfelt over je relatie, kan het helpen om te weten wat dit precies inhoudt. Het geeft aanknopingspunten waarmee je je twijfel beter begrijpt en/of waarmee je je relatie eventueel kunt verbeteren. Met onderstaande vragen kun je een goede indruk krijgen van wat bedoeld wordt met een emotionele verbinding en hoe deze band bij jullie is. Hoe zouden jullie op de volgende vragen antwoorden?
- In hoeverre voelt deze band veilig?
- In hoeverre voelen jullie je gesteund door elkaar?
- Is er voldoende openheid en betrokkenheid?
- Kun je alles delen met elkaar?
- Reageert de ander op jou en jij op de ander? (Signalen, appjes, voicemail en dergelijke)
- Zijn jullie beschikbaar voor elkaar als één van jullie de ander nodig heeft?
- Voelen jullie je begrepen en gewaardeerd door elkaar?
- Weet je dat je er toe doet voor je partner, ook tijdens een ruzie, en omgekeerd?
- Vertrouwen jullie elkaar?
- Kunnen jullie kwetsbare gevoelens als angst, onzekerheid, schaamte of verdriet met elkaar delen?
- En kunnen jullie dan rekenen op elkaars steun, begrip, geruststelling of troost?
- Kunnen jullie jezelf zijn bij elkaar?
- Laten jullie elkaar merken dat je op de eerste plaats staat bij hem/haar?
- Kunnen jullie gemakkelijk aandacht krijgen van elkaar?
Als jullie op ongeveer de helft van deze vragen met ja kunnen beantwoorden, dan is jullie relatie gezond. Een goede relatie vraagt natuurlijk wel onderhoud, dat houdt nooit op.
Als jullie op minder dan de helft van deze vragen met ja geantwoord hebben, dan zal meer investering in de verbondenheid nodig zijn. Dit maakt de relatie meer vervullend en conflicten of verwijdering worden voorkomen of verminderen. Als verbetering van de emotionele verbinding er om wat voor redenen dan ook niet in zit, dan komt jullie hart veel tekort.
Tips voor een fijnere emotionele verbinding
Mochten jullie nog niet toe zijn aan een definitieve beslissing, dan kun je met onderstaande tips een begin of doorstart maken met investeren in jullie emotionele verbinding. Dat vraagt meestal niet veel tijd of energie, wel bewustzijn en soms aardig wat moed! Wat ik gezien heb, is dat kleine investeringen de relatie vaak al veel opfleuren en een positieve omslag kunnen bewerkstelligen.
- Geef zoveel mogelijk ‘bids’ aan elkaar: waardering, bevestiging, dankbaarheid, etcetera.
- Laat de ander vaker merken dat je blij met haar/hem bent.
- Vit, zeur, mopper of klaag niet! Geef gewoon aan wat je mist.
- Accepteer wat meer of geef duidelijk en rustig (dus niet dwingend) je behoefte of grens aan.
- Kom zelf erop terug als de ander kwaad op je was.
- Wacht niet op de ander maar zeg oprecht gemeend sorry als je lelijk deed.
- Bedenk ’s ochtends: Wat kan ik vandaag voor haar/hem doen? en doe dat ook.
- Doe iets kleins waarmee je de ander verwent of ontlast.
- Vul niet in wat de ander wel zal denken of willen, maar check dat even.
- Ga een gesprek aan en stel vragen, zonder het over jezelf te hebben.
- Geef wat uitgebreider of juist wat meer ’to the point’ antwoord dan je normaal zou doen.
- Luister iets langer en met iets meer interesse naar de ander dan je normaal doet.
- Stel iets eerder en vriendelijker je grens dan je normaal doet.
- Trek je niet terug, maar geef je behoefte aan tijd voor jezelf duidelijk en vriendelijk aan.
- Voordat je je stem verheft, zak eerst in je hart en bepaal daarna wat je wilt zeggen.
- Voordat je je gaat aanpassen, zak in je hart, herken wat jij wilt en geef dat enthousiast aan.
- Zeg niet overal nee op.
- Zeg niet overal ja op!
Perspectief op elkaar vanuit de Negatieve bron en vanuit de Positieve bron
Het is al eerder benoemd, de negatieve en Positieve bron. Hier ga ik wat dieper in op het verschil in perspectief vanuit de verschillende ‘bronnen’. Ook dit maakt veel uit in jullie beslissing ‘Moeten we uit elkaar gaan of toch niet?’
Heel interessant, wonderlijk en bevrijdend vind ik het om het verschil te zien en voelen als ik de ander eerst (en dat lijkt zo terecht!) vanuit de negatieve bron bekijk, en het me later ineens lukt om diezelfde persoon vanuit de Positieve bron te zien. Ik beleef dan dezelfde situatie anders. Veroordelingen en hardheid maken vanzelf plaats voor begrip en zachtheid. M’n hart gaat weer open en dat voelt veel fijner. De ander transformeert voor mijn neus van vijand tot mens! Ook mijn zelfbeeld wordt direct positiever.
In deze ‘mind-shift’ heeft vergeving plaatsgevonden, zo zie ik dat. Vergeving niet in de zin van ‘ik ben zo’n goed mens en vergeef jou, slecht mens, je zonden’, of ‘ik ben zo’n slecht mens en smeek jou, beter mens, om vergeving’, maar vergeving van mijn eigen negatieve denken over de ander of mezelf.
Perspectief vanuit de negatieve bron
De ruzies die ik in de relatie-therapie tegenkom komen, even kinderlijk en simpel gezegd, vaak hier op neer: ‘Jij doet stom!’ ‘Nee, jij doet stom!’ Nee, ik reageer alleen op hoe stom jij doet!’ ‘Oh, het ligt zeker allemaal aan mij, maar jij…!’. We zullen dit niet letterlijk zo zeggen of denken, maar er is meestal wel sprake van kwetsend gedrag over en weer, dat niet begrepen wordt.
Je hebt gelijk maar krijgt het niet
Beiden zien meestal goed vanuit hun eigen perspectief wat er van het gedrag van de ander niet klopt. Het schiet alleen niet op om daar de nadruk op te leggen, want het komt (meestal) uit de negatieve bron. We schieten vaak in ons hoofd om conflicten op te lossen. We gaan veroordelen, argumenteren, uitleggen, of zwijgen en negeren. Er is geen harte-verbinding meer met de ander, noch met jezelf. Vanuit deze houding kan er nooit een bevredigend compromis of goede oplossing gevonden worden voor de inhoudelijke zaken of verschillen in visie, behoeften en wensen.
Op dit niveau (van het hoofd) worden ruzies niet opgelost, hoe terecht het ook lijkt, of is, wat we vinden. Maar hoe harder we tegen het onrecht strijden om voor onszelf op te komen, hoe meer we de ander als vijand zien en onszelf als slachtoffer. Hoe meer we de ander als vijand zien, hoe harder we vechten en hoe harder hij/zij terug vecht. In de hitte van de strijd, die maar al te snel aanwakkert, kunnen de emoties hoog oplopen en komen we niet op het idee om aan de ander een vraag te stellen: ‘He, dit voelt niet goed, wat is er aan de hand?’
In negatieve bron schieten is menselijk
Het punt is: we doen bijna allemaal regelmatig heel ‘stom’! Misschien heb je geleerd je te beheersen of heb je van nature een rustig, accepterend karakter, maar triggers horen bij het leven, althans op deze planeet! Het is realistischer en daarom wat rustiger om hier vanuit te gaan in relatie tot anderen.
We worden boos of chagrijnig, omdat we ons afgewezen of niet gehoord voelen, we reageren soms als een klein kind als we getriggerd worden, we zijn soms egoïstisch, we sluiten ons hart als we ons gekwetst voelen, we gaan vitten als we onze pijn niet durven ervaren, of worden afstandelijk als onze behoeften langere tijd niet vervuld worden, enzovoorts. Het zijn aangeleerde, maar niet-functionele manieren om voor onszelf te zorgen.
Te hoge verwachtingen
In de negatieve bron schieten is normaal, ‘part of the deal’, zo zijn we nu eenmaal, een mens: imperfect in hoe we soms of vaker op elkaar reageren. Is dat leuk? Nee. Handig? Nee. Kwetsend? Vaak wel. En toch ontkomen we er niet aan, tenzij we als partners allebei onze trauma’s verwerkt hebben.
Maar over het algemeen zijn onze verwachtingen van elkaar vaak te hoog. Herken je dat? Dat je eigenlijk altijd verwacht dat de ander altijd normaal doet en volwassen en liefdevol reageert? Dat je telkens hevig emotioneel raakt als dat niet zo blijkt te zijn? En dat je dat dan persoonlijk opvat? En hoe je er niet vanuit gaat hoe je eigen gedrag in deze ruzies een net zo prominente rol kan spelen? Dat de ander altijd ‘stommer’ lijkt te doen dan jij?
Of richt je het volledig op jezelf? Keur je jezelf voortdurend af om hoe jij soms te heftig reageert? Voel je je snel schuldig? Tekortschieten? Slecht? Dan heb je te hoge verwachtingen van jezelf op dit moment.
Perspectief vanuit de Positieve bron
Ik wil hier even herhalen wat ik al eerder noemde, namelijk in mijn werk, na talloze gesprekken met allerlei soorten cliënten is het volgende in mijn ogen altijd waar gebleken: ‘Elk gek gedrag heeft een menselijke reden.’ En die reden is: er hebben ooit beschadigingen plaatsgevonden in relatie tot onze ouders of anderen in onze jeugd. Beschadigingen vormen emotionele wonden. Die proberen we te beschermen (helaas wel vaak nog op een kind-manier). We zijn dus in principe onschuldig. Je partner is inherent onschuldig! Jij ook! Maar we zijn als volwassene wel verantwoordelijk voor het helen van die beschadigingen, alsmede voor ons gevoel, ons gedrag en voor de gevolgen van ons gedrag.
Activering overlevingsmechanisme
Bepaalde gedragingen of woorden zijn triggers en komen dus rechtstreeks terecht in onze ‘kindwond’. Dat roept negatieve emoties en gedachten op en dat activeert onmiddellijk ons overlevingsgedrag. We gaan vechten, vluchten of bevriezen. Dat gedrag is nooit leuk, dus dat triggert vervolgens de onbewuste pijn, angst of boosheid van de ander. Zo komen we in een negatieve loep terecht met elkaar. Ik ga hier verderop wat dieper op in.
Hoe de verschuiving plaatsvindt naar de Positieve bron
Deze reacties vanuit pijn blijven bestaan, totdat we ons als partner echt volledig gezien en gehoord voelen door de ander, en ‘voelend begrepen’ worden door elkaar. Dit gebeurt als we de ruimte en aandacht krijgen om te verwoorden waar we werkelijk mee zitten, welke pijn en angst we diep van binnen voelen onder de boosheid, hoe het gedrag van de ander op ons overkomt, waarom we zo reageren en doen, welke verlangens en behoeften we eigenlijk hebben, wat we proberen goed te doen, wat belangrijk voor ons is en dergelijke. Als we helemaal kunnen uitpraten, elkaar werkelijk begrijpen en zo allebei onze eigen negatieve invulling kunnen loslaten, dan kan er dit gebeuren:
Negatieve
blik
wordt dan
Positieve
blik:
Begrip, acceptatie en compassie nemen het stokje over van veroordelingen, hoge eisen en angst. Partners zien elkaar weer in hun menselijkheid: een gevoelig mens met kwaliteiten én tekortkomingen, met fijn én kwetsend gedrag (dat dus vaak een gevolg is van pijn van vroeger), met krachtige én zwakke kanten, soms getriggerd en irritant, maar ook rustig en gezellig, een mens die liefdevol én boos kan zijn, maar altijd iemand die werkelijk het beste doet wat in zijn of haar vermogen ligt. Zie ook verder bij relatie-therapie.
Hoe meer we begrijpen waarom we boos worden en hoe conflicten ontstaan, hoe meer kans we maken om de relatie te herstellen, mochten we dat willen proberen, of het bij een volgende relatie beter te doen. Hierover gaan de volgende alinea’s.
Hoe ontstaan conflicten en negatieve interactiepatronen?
- Door het voor ons gevoel ervaren van onrecht. Het gevoel van onrechtvaardigheid in relaties is vaak een signaal dat er grensoverschrijdend gedrag plaatsvindt, waardoor een belangrijke behoefte niet vervuld wordt door de ander. Dat kan zijn de behoefte aan waardering, veiligheid, compassie, vrijheid om iets te doen dat voor jou belangrijk is, geaccepteerd en bemind voelen, enzovoorts. Dan ontstaan emotionele kwetsuren, die zich uiten in conflicten.
Het gevoel van onrecht kan ook ontstaan doordat de ‘emotionele bankrekening’ uit balans voelt: de ene partner heeft langere tijd het gevoel dat hij/zij meer investeert in de relatie dan de ander. Dit voelt niet oké. Om deze weer in balans te krijgen kan deze partner vaak op een gegeven moment door negatief gedrag proberen de emotionele bankrekening van de ander ook te verlagen, bijvoorbeeld door meer negatieve interactiepatronen als kritiek te uiten of minder te geven (zie ook artikel De emotionele bankrekening). - Stress. Als er binnen de relatie veel stress ontstaat door ingrijpende gebeurtenissen of een te druk leven, en als we niet hebben geleerd om daarover goed met elkaar te praten, kunnen we elkaar langzamerhand gevoelsmatig kwijtraken of zelfs gaan kwetsen.
- De nabijheid-afstand-balans is niet in evenwicht:
Er is dan zowel een verstoring in de verbinding, als in het gevoel van ruimte in de relatie. Vaak mist de ene partner verbinding en voelt zich alleen en onbelangrijk, en de ander mist vrijheid en voelt zich geclaimd of veroordeeld.
Dit onderliggende gemis wordt vaak aan de oppervlakte uitgevochten via ruzies over inhoudelijke zaken, zoals bijvoorbeeld over geld, visie op de opvoeding of verdeling van huishoudelijke taken. Dit schept verwarring en negatieve reacties op elkaar, die zich vaak herhalen, zonder tot een voor beiden bevredigende oplossing te komen. Zo stapelen de hechting kwetsuren zich op en de pijn kan zo op een gegeven moment bij één van de partners of bij beide onverdraaglijk worden.
Voorbeeld van een verstoorde balans
Als de nabijheid-afstand-balans verstoord raakt, voelt dat vanzelfsprekend niet goed. Op allerlei manieren proberen we die balans te herstellen. Als het met rustig bespreken niet lukt, proberen we met boosheid of terugtrekking te bereiken wat we nodig hebben. Allerlei aannames over elkaar en onszelf hebben zich vaak bij deze gevoelens en gedragingen gevoegd:
- ‘Hij houdt geen rekening met mij’, dus ‘Ik doe er niet toe’ (daaruit ontstaat vaak ‘aanklamp-gedrag’), of
- ‘Zij vindt nooit iets goed wat ik doe’, dus ‘Ik ben niet goed genoeg’ (dan ontstaat vaak ’terugtrek-gedrag’).
Het moge duidelijk zijn, dat dit pijnlijke aannames zijn en verdrietige gevoelens oproept! Meestal zijn deze negatieve zelfbeelden al in ons bewustzijn gegroefd toen we nog klein waren en hebben we ze moeten onderdrukken om psychisch te kunnen overleven. De manier waarop we deze hechtingswond, dit gebrek aan verbinding, erkenning, waardering, liefde of steun alsnog probeerden aan te vullen, is precies de manier waarop we dit later in onze intieme relaties proberen te doen.
Ruzie is angst voor verlies van de verbinding
Alle drie situaties, onrecht, stressvolle gebeurtenissen en een niet goede nabijheid-afstand-balans, resulteren in emotionele pijn en een gevoel van onveiligheid in de relatie. Er ontstaat angst voor het verlies van de veilige verbinding. Uit deze emotionele pijn en angst komen de meeste conflicten voort.
Als ingrijpende gebeurtenissen niet samen verwerkt worden, en relationele kwetsuren en de balans tussen vrijheid en verbinding niet hersteld worden, dan worden deze pijn en angst keer op keer geraakt. Het brein schiet dan automatisch in één van de overlevingsstrategieën: vechten (boos worden, kritiek uiten, geweld), vluchten (terugtrekken, negeren, zwijgen, uit contact gaan) of bevriezen (gevoelloos worden).
Het lukt ons dan niet meer om troost, steun en verbinding te vinden bij elkaar en we worden boos of nemen afstand. Hoe ernstiger het hechtingstrauma, hoe heviger de emotionele overlevingsreactie op (vermeend) verlies van de verbinding met je partner en hoe meer rigide, pijnlijk en destructief de negatieve interactiepatronen worden.
De relatietherapeuten Jef Slootmaeckers en Lieven Migerode leggen dit onderliggende principe zo uit. “Negatief gedrag als kwaad kritiek uiten of zich koud terugtrekken, wordt in de EFT vertaald als een inefficiënt maar begrijpelijk protest tegen het gebrek aan veilige verbinding.” (uit Partnergeweld en EFT, pg. 61).
Vaak gaan mensen hierdoor uit elkaar. De overlevingsreacties naar elkaar zijn te pijnlijk en ze zien hieruit geen uitweg. Maar het kan veel opleveren om hulp te zoeken voor het helen van de onderliggende trauma’s en voor het begrijpen en doorbreken van de negatieve interactie-cirkels.
Ruzie is dus meestal geen kwaadwil, maar een poging tot herstel van de verbinding, door de ander proberen te dwingen naar jouw woorden of grenzen te luisteren.
De betekenis van harmonie
In een fijne, veilige relatie is er een goede balans in de nabijheid-afstandsregulatie. We voelen dan én voldoende ‘samen’ én voldoende ruimte om ons eigen ding te doen. Er is vrijheid in de verbinding; en verbinding in de vrijheid. De relatie is harmonieus.
In een veilige verbinding met een partner komen onze beste vermogens tot onze beschikking: we halen het beste in elkaar naar boven, want we brengen of houden elkaar in de Positieve bron. Er is voldoende liefde, betrokkenheid, compassie, speelsheid, kracht en optimisme en dergelijke om eventuele moeilijkheden te overwinnen. Die vermogens gaan dus juist verloren in een onveilige verbinding, want hierin komen we terecht in de negatieve bron.
Uit onderzoek is verder gebleken dat mensen in een veilige, liefdevolle relatie zelfstandiger functioneren in de maatschappij dan mensen, die dat niet hebben. Gezien bovenstaande uitleg is dat niet verwonderlijk.
Seksuele problemen
Seksuele problemen kunnen soms een reden zijn om uit elkaar te gaan. Daarom verdient dit in mijn ogen een aparte alinea, al zijn hierover vele boeken geschreven! Soms zijn dit problemen waar stellen zelf niet uitkomen, omdat het een heel kwetsbaar onderwerp is. Het gesprek hierover loopt spaak, terwijl het juist belangrijk is om het hierover te hebben.
Onderzoekje
Je kunt met elkaar een klein onderzoek doen. Hoe ontlopen jullie elkaar? Of hoe beginnen jullie aan seks? Wat zegt dit? Weet je waardoor je partner seksueel opgewonden raakt? Wat is je eigen motivatie voor seks? Uit verveling, om de ander tevreden te stellen, om te kunnen slapen of uit liefde? Hoe voel je je na de seks? Als je geen behoefte aan seks hebt, hoe komt dat? Heb je zin om zin te voelen? Vind je redenen in jezelf om seks te hebben? Wat zijn de stimuli?
Wat te doen als de seks voor één van beiden niet fijn is, of als er grote verschillen zijn in verlangen? Wat als er nauwelijks seks is vanwege onvrede in de relatie? Stopt het gesprek en moet één partner zich aanpassen? Wat als een partner vreemdgaat? Hieronder ga ik hier kort op in.
Seks met een onveilig gehechte partner
Als er geen functionele klachten zijn, kunnen we seksuele problemen het beste zien als emotionele problemen en ze als zodanig benaderen. Onveilig gehechte partners, bijvoorbeeld, zullen een meer afzijdige houding hebben ten opzichte van seks: ze zijn minder op verbinding gericht en meer op seksuele prikkels. Ze zoeken meer ‘one-night-stands’: seks zonder contact, uit angst voor de verbinding. Het kan voor de partner heel verwarrend zijn, want er is vaak wel meer aandringen op seks dan de ander, maar het gaat niet om de intimiteit. Ze willen wel snoepen aan intimiteit, maar zonder dat het echt intiem is.
Als een vrouw zo’n partner treft, dan trekt ze zich in bed terug. Ze vindt het niet fijn. Haar lichaam doet niet meer mee. Ze zegt: ‘Als je niet met mij seks wilt, maar met seks zelf, dan ben je er niet bij en dan wil ik het niet!’ Zij wil het gevoel hebben dat het om haar gaat, dat er tijdens de seks betrokkenheid is.
Dus als je dit herkent, is het nodig om in deze richting, de richting van werkelijke intimiteit, aan het werk te gaan met elkaar. Het zal niet vanzelf goed komen.
Hoe omgaan met verschil in verlangen?
Er is geen één stel dat altijd precies op hetzelfde moment zin heeft in seks. De vraag is, hoe ga je daarmee om? Veilig gehechte mensen met een goede relatie kunnen verschillen er gemakkelijker laten zijn. Ze gaan wel eens mee met het feestje van de ander, zonder dat dat een aanpaspatroon wordt. Ze maken dan zin en hebben op het feestje een plezierige tijd. Zo kan het ook met seks gaan.
Stellen met een duurzame seksuele relatie hebben 2 dingen gemeen:
- Ze hebben een sterke vriendschap en vooral veel vertrouwen in en compassie voor elkaar.
- Ze geven seks prioriteit omdat ze ’t dat waard vinden.
Het blijkt verder zo te zijn dat mannen en vrouwen anders in elkaar zitten wat betreft het creëren van opwinding. Bij vrouwen gaat dat meestal niet vanzelf. Het verlangen bij vrouwen is eerder responsief dan een gegeven: het moet vaak opgewekt worden. Verlangen naar seksuele intimiteit ontstaat als een reactie op emotionele intimiteit. Wanneer die er is, kunnen seksuele prikkels leiden tot opwinding. Er komt iets op gang, het lichaam reageert en tijdens de seks ontstaat er dan emotionele en fysieke tevredenheid. Die leidt vervolgens weer tot emotionele intimiteit, die weer tot meer seksuele intimiteit kan leiden.
Mannen ervaren juist door seksuele intimiteit de emotionele verbondenheid.
Als er onvrede is in de relatie, is het zaak om die onvrede eerst goed te onderzoeken, zodat er meer verbinding ontstaat. De context moet goed zijn voor een bevredigende seksuele relatie. Soms spelen seksuele trauma’s of andere nare ervaringen in het verleden een beslissende rol. Het lichaam onthoudt pijnlijke gebeurtenissen. Dit vraagt vanzelfsprekend om meer aandacht en indien gewenst een therapeutische benadering.
Vreemdgaan
Het schijnt dat 30% van de stellen waarbij er sprake is van vreemdgaan, de relatie overleeft. Esther Perel, deskundige op het gebied van overspel, zegt dat dan de oude relatie voorbij is, maar dat er een nieuwe relatie opgebouwd kan worden, als beide partners daarvoor kiezen. Dat vraagt dan wel wat!
Overspel is een hechtingskwetsuur, waar meestal heel veel voor nodig is om die te genezen. Er is bovendien een vertrouwensbreuk ontstaan als de vreemdganger erover gelogen heeft. Voor de meeste bedrogenen is dit enorm pijnlijk en vaak pijnlijker dan het vreemdgaan zelf.
Je kunt volgens deskundigen pas onderzoeken of de relatie hernieuwd kan worden als het acute vreemdgaan is gestopt, de eventuele verliefdheid op de derde persoon gezakt is en de partner die overspel heeft gepleegd oprecht spijt heeft betuigd, verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar daad en er blijk van geeft er alles aan te willen doen om de relatie te redden.
In de relatietherapie Emotionally Focused Therapy (EFT) wordt het als een contra-indicatie gezien voor relatie-therapie als één van deze aspecten afwezig is. Je kunt geen hechtingskwetsuur herstellen, als die nog steeds toegebracht wordt en als er geen verantwoordelijkheid voor wordt genomen.
Er zijn natuurlijk altijd uitzonderingen, maar als aan bovenstaande voorwaarden wel is voldaan, maakt de relatie een goede kans, mits beiden dit willen natuurlijk en er gekeken kan worden naar de emotionele dynamiek binnen de relatie. Het waarom van het overspel is vanzelfsprekend belangrijk om te bespreken en soms doorslaggevend in de beslissing om wel of niet met elkaar verder te gaan.
Relatie-therapie
Als het niet meer gaat in de relatie en je wilt elkaar toch niet kwijt, dan kan relatie-therapie het antwoord zijn. Maar wat doe je daar eigenlijk? Ik kan me voorstellen dat velen daar geen goed beeld van hebben. Vandaar dat het me behulpzaam leek om ook hieraan een hoofdstukje te wijden.
Een grote stap
Helaas is relatie-therapie voor veel stellen nog steeds niet vanzelfsprekend en daarom een grote stap. We zijn zo geprogrammeerd met het idee dat we er zelf uit moeten kunnen komen! Dat vind ik zelf echter helemaal niet logisch, want we hebben allemaal onze blinde vlekken en die zien we dus niet! We snappen daarom niet goed waarom de ander steeds zo boos wordt of zich terugtrekt.
Een auto brengen we zo snel mogelijk naar de garage als er een rood lampje gaat branden, als we zelf de expertise niet hebben om het te repareren. Doorrijden zou zonde zijn.
Maar als er binnen de relatie rode lampjes gaan branden, gaan we door tot de relatie bijna of helemaal kapot is, terwijl we ook daarvoor de expertise niet hebben om die zelf te ‘repareren’. Wonderlijk toch?
De meeste stellen die bij mij komen voor begeleiding staan op het punt om uit elkaar te gaan. Zo lang wachten ze meestal. (Als dat voor jullie ook geldt, zijn jullie dus echt niet de enige!) Wel zonde vind ik altijd, van al die tijd ellende. Toch heeft het grootste deel van deze stellen het gered samen en konden we de begeleiding naar tevredenheid afsluiten. De anderen zijn op een goede, respectvolle manier uit elkaar gegaan omdat het ‘klaar’ was, en bij een paar stellen was er sprake van een vorm van sabotage bij één van de partners, waardoor de therapie en ook de relatie strandde. Een therapie-traject hoeft niet lang te duren. Recent was een relatie na 3 gesprekken weer helemaal goed, terwijl ook hier sprake was van de wil om te stoppen bij één van de partners. Maar meestal zijn er meer sessies nodig, dat is lastig te voorspellen.
Waar wordt naar gekeken?
Ik volg zelf voornamelijk de visie en manier van werken van Emotionally Focused Therapy (EFT), waarin voornamelijk wordt gekeken naar waar het mis gaat in het gevoel tussen de partners. Deze relatie-therapie is dus niet zozeer een communicatie- of vaardigheidstraining of gedragstherapie en er wordt niet geprobeerd iemands karakter te veranderen.
Het is meer een onderzoek: Als het mis gaat tussen jullie, wat gebeurt er dan allemaal? Waar doet het pijn? Hoe reageer je dan? Hoe voelt dat voor de ander? Welk gedrag van de ander roept boosheid of angst op? Wat gebeurt er daar precies in de wisselwerking? Hoe denk je dan over de ander, jezelf en de relatie? Herken je dit nare gevoel/deze aanname van vroeger? Wat is er toen gebeurd? Hoe ben je toen over jezelf gaan denken?
Op de antwoorden op deze vragen wordt dan verder doorgegaan.
Voorbeeld van ex-cliënten
Het volgende verslagje van ex-cliënten geeft misschien hoop als jullie zelf worstelen met relatieproblemen. Dit stel heeft eind vorig jaar 5 relatie-sessies gehad en allebei 1 individueel gesprek, naast de intake. Vanwege de afstand waren de gesprekken online.
“Wij kwamen bij Liesbet met de vraag om ons te helpen bij een probleem waar wij samen niet uit kwamen. Een steeds terugkerend probleem. We vroegen ons af wat er toch steeds gebeurde als bv ik mijn emoties uitte naar mijn man en er dan een vervelende sfeer ontstond van onbegrip, boosheid en uiteindelijk eindigde het in dan maar de dag wat afstand houden. En een gevoel van machteloosheid en verdriet voor ons allebeide. Er kwam veel helderheid toen wij samen met Liesbet keken naar het gevoel achter de geuite emoties van onbegrip en boosheid. Het gevoel erachter was vaak verbonden aan een beleving uit het verleden dat opvlamde bij een vergelijkbare beleving of gevoel op dat moment. Er bleek dus heel wat verborgen te zijn achter de emoties van onbegrip en boosheid. Vanuit zachtheid en liefde helen we nu elkaar.”
De meeste mensen die in relatie-therapie gaan, hebben een negatieve kijk op elkaar, ze gaan niet meer uit van elkaars positieve intenties en voelen zich daar heel naar onder. Ze hebben sterk het idee dat ze ondergewaardeerd worden, onbelangrijk of niet goed genoeg voor de ander zijn en dat er dus niet (voldoende) van hen gehouden wordt. Dit pijnlijke beeld wordt dan vaak bevestigd (gezien) in bepaald gedrag van de ander.
Wat doet de (EFT) therapeut?
- Het gesprek vertragen en de kwetsende wisselwerking onderzoeken
Zoals eerder genoemd, is het de ervaring dat het herstel begint, wanneer partners hun gevoel, kwetsbaarheid en behoeften rechtstreeks naar elkaar uitspreken. Dit voelt vaak heel eng. Om dit met elkaar te bereiken zal de (EFT)-therapeut de gesprekken vertragen en dat wat gezegd wordt in kleine stukjes tot zich nemen, om vooral de gevoelens en pijn goed te kunnen invoelen en begrijpen. Hij of zij zal proberen deze gevoelens zodanig terug te geven, te ‘vertalen’, dat er bij beide partners langzaamaan begrip ontstaat voor elkaar en ook meer van zichzelf. Dit begrip is uiterst belangrijk omdat dat helpt bij het de-escaleren en zelfs voorkomen van ruzies. Als we ons helemaal begrepen voelen ontstaat er een soort kalmte: het haalt ons uit de overlevingsmodus.In een latere fase zal onderzocht worden waar de huidige pijn vandaan komt, om ook de lading en heftigheid van de emoties te kunnen begrijpen en ze zo eventueel alsnog te kunnen verwerken en helen.
- Verzachting en contact
Zodra de boosheid, eenzaamheid, angst, frustratie of welke pijnlijke emotie ook, gehoord en begrepen is, in eerste instantie dus door de therapeut, en dan vaak automatisch ook door de partners, kan er soms al snel verzachting optreden bij degene die meer de kritische rol heeft. Hierdoor ontstaat meer veiligheid en kan de partner, die meer de terugtrekkende positie heeft aangenomen weer meer in contact komen. En andersom: als de terugtrekkende partner weer echt kan luisteren naar de ander, verzacht dat de meer kritische partner. - Onderzoek naar negatieve aannames
Tevens is er zoals gezegd aandacht voor hoe de partners over zichzelf, de ander en de relatie zijn gaan denken naar aanleiding van de interacties. Deze negatieve aannames te herkennen creëert ook vaak veel helderheid en begrip. Ik doe dan soms indien nodig ook een oefening om die negatieve gedachten los te kunnen laten. Ook door bij de ander te checken of hij/zij echt zo over jou denkt, kunnen deze aannames ontkracht worden en ontstaat er ontspanning.Verandering in de negatieve interactiepatronen kan dan gemakkelijker plaatsvinden. Zie ook het voorbeeld hieronder bij het volgende deel over Geweld. Hier laat ik een veelvoorkomende wisselwerking zien, met uitleg wat er bij beide partners van binnen zoal kan plaatsvinden waardoor een bepaalde heftige reactie ontstaat.
Geweld in de relatie: er is hoop
Als (student) maatschappelijk werker leerden we om stellen geen relatie-therapie aan te bieden als er sprake was van fysiek of psychisch/emotioneel geweld. Voorwaarde om geholpen te worden was: eerst stoppen met het geweld. En voor het slachtoffer gold het uitgangspunt: verbreek de relatie. Deze gedachtegang is nog steeds gebruikelijk, zowel in de hulpverlening als in de maatschappij. Alsof de geweldplegers of de slachtoffers dat niet allang gedaan hadden als ze dat zelf hadden gekund.
Twee vormen van geweld
Uit onderzoek en ervaring blijkt echter dat relatie-therapie in veel gevallen de geweldsspiraal kan helpen stoppen. De EFT bijvoorbeeld, biedt daar goede mogelijkheden voor. Er moet dan echter wel onderscheid gemaakt worden tussen twee vormen van geweld: situationeel partnergeweld en narcistische mishandeling. Voor de laatste geld een contra-indicatie voor relatie-therapie en kun je beter geen hoop hebben als je je in deze destructieve situatie bevindt. Hieronder ga ik dieper in op de verschillen tussen deze vormen van geweld binnen relaties. Ik begin bij narcistische mishandeling, omdat ik het belangrijk vindt om deze vorm van geweld goed te herkennen.
Narcistische mishandeling
Alles dat hierboven in het artikel beschreven staat geldt niet voor narcistische mishandeling. In de EFT wordt deze vorm van geweld veelzeggend ‘intiem terrorisme‘ genoemd. Hier is namelijk sprake van geweld dat éénrichtingverkeer is. Het slachtoffer speelt hier geen rol in, behalve dat hij of zij dit gedrag accepteert.
Helaas is deze vorm van geweld heel moeilijk te herkennen en komt het veel meer voor dan we denken. Volgens deze bronnen (feiten en cijfers narcisme en infographic narcisme komt steeds vaker voor) zijn er in Nederland alleen al 1 miljoen mensen met een narcistische stoornis! Dit aantal groeit sterk, mede door de opkomst van social media, met de selfies en de likes (bronnen, via Wikipedia: artikel 1 en artikel 2). Dus een veelvoud hiervan wordt slachtoffer.
Dit soort geweld komt voort uit de drang naar macht en controle en de gevoelde noodzaak en drang om de eigenwaarde te beschermen.
Pogingen hiertoe zijn bijvoorbeeld de ander vernederen, beledigen, mishandelen, negeren, manipuleren, emotioneel chanteren, en ook door dingen níet te doen, zoals helpen, aandacht geven, luisteren, aan wensen voldoen.
Herken je kenmerken van narcistische mishandeling?
Een eindje verder hieronder is een schema opgenomen met kenmerken van narcistische mishandeling naast de kenmerken van situationeel partnergeweld. Als je in jouw relatie meerdere van de daar genoemde kenmerken van deze vorm van geweld herkent, bij je partner of wellicht bij jezelf, dan zit je in een toxische en dus zeer ongezonde relatie. Zie ook Narcisme en de artikelen Grensoverschrijdend gedrag en Hoe stel ik mijn grenzen?
Al kan niemand weten wat voor jou klopt op dit moment en wat je zou moeten doen, het advies dat vele deskundigen aan mensen in deze situatie geven is: ga je in narcisme verdiepen en zoek hulp voor jezelf, niet voor je relatie. Ook raden ze aan, zonder uitzondering: verbreek de relatie, want deze relatie is niet goed voor je.
Contra-indicatie
Er is niet voor niets een contra-indicatie voor relatie-therapie voor deze situatie. Als er sprake is van narcistisch geweld, dan is er bij de pleger te weinig vermogen tot zelfreflectie en empathie. Die zouden eerst ontwikkeld moeten worden, als dat mogelijk is en de betreffende persoon dat echt wil. Relatie-therapie heeft zonder deze vermogens bij beide partners geen zin.
Sterker nog, relatie-therapie zal het slachtoffer juist verder schade kunnen toebrengen, omdat er dan uitgegaan wordt van een destructieve wisselwerking, die er niet is. Het slachtoffer wordt dan door de therapeut mede tot dader gemaakt. Dit is een vorm van verraad. De therapeut brengt het slachtoffer nog dieper in verwarring en schaadt daarmee nog verder het zelfvertrouwen en zelfbeeld van deze cliënt. Het slachtoffer zou nu juist de door de narcistische partner aangeprate boodschap dat het geweld aan hem of haar ligt, moeten leren loslaten. Helaas komt dit verraad in de reguliere geestelijke gezondheidszorg en in het rechtsgebied heel vaak voor.
De relatie-therapeut heeft in het geval van narcistische mishandeling juist de taak om het slachtoffer te steunen, ontschuldigen en zo weer het beschadigde zelfbeeld te herstellen. Wat moet gebeuren is het door de partner omgedraaide perspectief op wat normaal en wat abnormaal gedrag is, weer recht zetten. Dit gaat niet als de dader net zo serieus genomen wordt als het slachtoffer.
Situationeel partnergeweld
Geweld kan daarentegen ook voortkomen uit destructieve wisselwerkingen, waarbij beide partners een aandeel hebben. Beide partners worden zo door elkaar getriggerd, dat de ruzies op een gegeven moment uitlopen op ernstig grensoverschrijdend gedrag. Dit wordt ‘situationeel partnergeweld’ genoemd. Dit geweld komt voort uit de angst en de pijn, die in de vroege jeugd ontstaan zijn: de ‘hechtingswonden’.
Nodig: begrip en hulp
Deze vorm van geweld is helaas geen uitzondering in relaties, en vraagt niet om veroordeling, maar om begrip. We hebben geleerd om boos te worden bij agressief, lelijk, (in onze ogen onnodig) liefdeloos gedrag en het te veroordelen. Maar als je met je hart kijkt, kun je veel beter het hele plaatje zien en wat er achter ligt.
Dat is vanwege die programmering niet eenvoudig. Daarom hebben geweldskoppels hulp nodig van een therapeut die hierin getraind is. We kunnen er het beste vanuit gaan, dat de mensen die in deze situatie zitten hier niet zelf voor kiezen, maar er ook niet zelf uit gaan komen. Dat is te moeilijk. Partners proberen in deze situatie vaak op wilskracht en met goede voornemens te veranderen. Deze rationele oplossing werkt niet, want bij triggers is er geen verbinding meer met de ratio. Zonder juiste hulp van buitenaf kun je dus in mijn ogen partnergeweld niet stoppen. Naar mijn idee werkt het het beste als partners in deze situatie beide kiezen voor een combinatie van traumatherapie met relatie-therapie.
De belangrijkste verschillen tussen narcistische mishandeling en situationeel partnergeweld
Hoe kunnen we situationeel partnergeweld beter begrijpen en daardoor stoppen?
Hechtingstrauma’s
Volgens relatief recent onderzoek naar het verband tussen hechtingsstijlen en situationeel partnergeweld blijkt dat ernstige beschadigingen en trauma’s in de jeugd, oftewel onveilige hechting bij beide partners, een 9 keer grotere kans geeft op geweld dan in relaties met twee veilig gehechte partners.
Men kan bij deze hechtingstrauma’s denken aan kindermishandeling, seksueel en emotioneel misbruik, verwaarlozing en uithuisplaatsingen (waarbij niet gezegd is dat dat altijd aan de opvangplek lag). Het was ronduit onveilig thuis, waardoor het kind zich niet goed heeft kunnen hechten aan de moeder en/of vader. Hechten in de vorm van dragen, knuffelen, steunen, adequaat reageren op de behoeften en emoties van het kind, liefde geven enzovoorts, is belangrijk om als kind psychisch/emotioneel en fysiek gezond op te groeien.
Als er onvoldoende hechting is, kan het kind ook niet voldoende loskomen en zelfstandig leren functioneren. Zo ontstaan in het latere leven bindingsangst en verlatingsangst en ‘afstoot-aantrek’ relaties.
Blinde woede
In deze situatie hebben partners als kind dus veel liefdeloosheid en stress ervaren, waardoor hun brein in de overleefstand is blijven staan. Om de diepe, overweldigende pijn en schok van verlaten en verraden worden door de ouders psychisch te overleven, gaat het brein over tot vechten tegen, vluchten van of bevriezen in soortgelijke situaties, en deze automatische reactie kan tot ver in het volwassen leven voortduren. En die soortgelijke situatie komt dan (voor het brein) meestal terug in de partnerrelatie, die in meerdere opzichten het meest lijkt op de ouder-kind-relatie.
Beide partners worden met deze trauma’s vaak zo hard door de ander getriggerd in hun diepe hechtingswonden, dat dat enorme, blinde woede kan oproepen en kan uitlopen op schelden, slaan of andere grensoverschrijdende gedragingen. De ene partner ‘infecteert’ al snel de ander, die dan ook kan overgaan tot geweld.
Het hoeft niet bij elke relatie met twee onveilig gehechte partners op geweld uit te lopen, en onveilige hechting is ook niet de enige oorzaak van geweld. Karakter en de combinatie van de persoonlijkheden van beide partners spelen ook een rol.
We kunnen twee soorten situationeel partnergeweld onderscheiden:
- Afstand-zoekend geweld
- Nabijheid-zoekend geweld.
Afstand-zoekend geweld
Zoals gezegd is er in een gezonde relatie een goede verhouding tussen afstand (vrijheid) en nabijheid (verbinding). Sommige partners reageren heftig op het gebrek aan vrijheid, tijd voor zichzelf, een adempauze, je eigen ding doen. Ze zijn allergisch geworden voor ook maar de kleinste roep om contact door hun partner en zien dit meteen als een claim of moeten. Het roept sterk de neiging tot zichzelf beschermen op.
Dit afstand zoeken krijgt op een gegeven moment de vorm van bijvoorbeeld de ander kortweg negeren, zich volledig afsluiten met hun verslaving of achter een beeldscherm, weglopen, laat thuis komen. Dit gedrag wordt als een vorm van geweld gezien, ook al heeft het hier juist tot doel escalaties te voorkomen en zo de relatie te beschermen.
Als hun partner door blijft gaan met contact zoeken, terwijl ze herhaaldelijk hebben aangegeven dit niet te willen, kunnen afstand-zoekende partners zich hevig in het nauw gedreven voelen en op een gegeven moment hun partner met geweld van zich afduwen of -slaan. ‘Ga weg, laat me met rust!’ Geweld (vechten) is dan nog de enige optie als de vluchtvariant van de overlevingsposities niet meer werkt.
Op een training over koppelgeweld hoorde ik een voorbeeld, waarbij de afstand-zoekende partner zichzelf regelmatig opsloot in de badkamer om te proberen die rust en afstand te krijgen en dat zijn partner dat zo onverdraaglijk vond, dat ze tot 4 uur ’s nachts op de deur bleef bonken. Ze is een paar keer van de trap geduwd.
Nabijheid-zoekend geweld
Als de partner uit contact gaat en zich terugtrekt, voelt dat voor iemand die nabijheid-zoekend geweld gebruikt als liefdeloos en onverdraaglijk. Het is voor hem of haar alsof het contact permanent verbroken wordt en tevens voelt het als een enorme afwijzing. De partner móet contact maken om het bestaansrecht en het gevoel van de liefde waard zijn te bevestigen van de dwingend nabijheid-zoekende persoon. ‘Zie mij, hoor mij!’
Het gevoel ontstaat dat hij of zij zonder contact, zonder de verbinding voor altijd verlaten wordt en niet kan overleven. Het is een oud gevoel, dat vroeger als heel jong kind ook precies zo voelde en ook een reëel gevaar voor de psychisch-emotionele gezondheid vormde. Er ontstaat paniek, dat naar de negerende partner overschreeuwd wordt met woede. Het nabijheid zoeken gebeurt dan op een manier van schreeuwen, vitten, schelden, de ander afwijzen, slaan, enzovoorts. Het geweld heeft eigenlijk tot doel het contact te herstellen.
De overlevingsstrategie vechten is het enige dat deze partner tot zijn of haar beschikking heeft om de tragische en enorme pijn van in het verleden daadwerkelijk geleden ernstige contact- en liefdeloosheid niet te hoeven voelen.
De gewelddadige interactie-cirkel
Het moge duidelijk zijn dat als twee onveilig gehechte mensen bij elkaar komen, dat de vonken er soms vanaf kunnen vliegen. Eén van de gevolgen van vroeg-kinderlijk trauma is een onvoldoende ontwikkelde emotie-regulatie. Een negatieve interpretatie van bepaald gedrag van de partner wordt direct voor waar aangenomen en gaat gepaard met hevige emoties en het afreageren daarvan op de partner.
Een ander gevolg van trauma is een zeer lage eigenwaarde. Onhandige communicatie van de partner of een afwijzing wordt daardoor heel slecht verdragen. Dit roept bij iets kleins al hevige woede en pijn op.
Door de heftige reactie op wat door degene die wat onhandig communiceerde als iets kleins wordt gezien, wordt hij of zij ook getriggerd in zijn of haar hechtingswond en gaat ook overlevingsgedrag tonen. Zo komen beiden in een interactie-cirkel van geweld terecht. Het gevecht gaat dan om wie gelijk heeft. Helaas versterkt dat de escalatie. Het is voor beide in ieder geval schadelijk en heel pijnlijk.
Wat te doen ?
Vanuit mijn perspectief, zoals eerder genoemd: onmiddellijk hulp zoeken bij een (EFT) relatie- en een trauma-therapeut. Zolang er niet bij beide partners de wil en bereidheid is tot zelfonderzoek in een therapeutische setting, lopen partners bij wie sprake is van situationeel partnergeweld het gevaar dat dit geweld niet stopt.
Als voor relatie-therapie gekozen wordt, moet het in mijn ogen in ieder geval een therapeut zijn, die zich niet laat verleiden om (te vroeg) op de inhoud van de ruzies in te gaan. Daar gaat het namelijk (nog) niet om. Het gaat er in eerste instantie om hoe er over de inhoud gesproken wordt. Als dat mogelijk is zonder dat dit escaleert in geweld of ruzie, dan pas kan over de inhoud gesproken worden.
Als jullie niet voor therapie kiezen, of jullie staan op een wachtlijst, probeer dan op een rustig moment zelf het volgende te doen.
Trigger-onderzoek
Om te kunnen de-escaleren moet duidelijk worden wat de triggers zijn, welke emoties er daardoor omhoog komen (de primaire die direct geuit worden, en de secundaire die daaronder voelbaar zijn), welke lichamelijke reactie plaatsvindt, welke negatieve interpretaties er op de relatie, de ander en zichzelf geplakt worden, in welk gedrag zich dat uit met welke motivatie, en welke behoeften en verlangens er zijn die niet vervuld worden maar wel als noodzakelijk ervaren worden. Het is een onderzoek naar wat er ten grondslag ligt aan de ruzies. Dat vraagt tijd, moed, onverbiddelijke zelfreflectie, openheid, toegankelijkheid en veel inzet.
Een voorbeeld van triggeronderzoek:
‘Als jij niet luistert (trigger), word ik woedend (primaire emotie), maar eigenlijk voel ik me heel verdrietig en alleen (secundaire emotie). Mijn schouders en nek raken gespannen (lichamelijke reactie). Ik geloof dan dat jij mij onbelangrijk vindt (negatieve interpretatie en zelfbeeld) en ga schreeuwen (gedrag) om te proberen jou alsnog te laten luisteren (motivatie). Ik wil daarmee ons contact herstellen (motivatie). Waar ik behoefte aan heb, is dat jij serieus neemt wat ik tegen je zeg. Dan voel ik me door jou geliefd.’
Of (partner): ‘Als jij tegen me schreeuwt, verhard ik, maar eigenlijk voel ik angst. Ik voel me koud worden en gevoelloos. Ik geloof dan dat jij mij een sukkel vindt die niets kan en trek me terug of duw jou weg. Ik wil daarmee mezelf en de relatie beschermen tegen de pijn van de afwijzingen en verdere escalatie voorkomen. Ik heb behoefte aan jouw waardering en geruststelling dat ik oké ben. Dan voel ik me veilig.’
In deze voorbeelden is duidelijk te zien dat woede of koude terugtrekking (het geweld) verwijst naar onvervulde behoeften en verlangens. Het is niet eens zo moeilijk om te zien, maar we zijn helaas meestal niet getraind om zo te kijken.
Pas als beide partners verantwoordelijkheid kunnen nemen voor hun eigen gevoelens, zelfbeeld en (gewelddadig) gedrag, opkomen voor hun behoeften en dit rechtstreeks uiten naar de partner, kan er een kentering komen in de destructieve interactiepatronen.
Dat dit niet eenvoudig is, moge voor zich spreken! Maar met de nodige toewijding en meerdere therapeutische sessies is het wel mogelijk. Hoe veiliger en liefdevoller het wordt (of al is) in een relatie, hoe meer de oude hechtingswonden, (zelf)veroordelingen en destructieve gedragspatronen genezen worden.
(Om een paar persoonlijke redenen werk ik zelf niet met stellen bij wie sprake is van fysiek geweld.)
Het is echter natuurlijk ook een feit, dat sommige relaties dit geweld niet overleven. Het hoogste doel is dan dat de partners in vrede uit elkaar gaan.
Ter afsluiting
Samenvattend zou je kunnen stellen dat overlevingsreacties (aanvallen, aanklampen, terugtrekken en verdoven) onze relaties enorm kunnen belasten. Deze reacties hebben altijd iets dwingends en een lading en ontstaan door onveilige hechting, trauma en/of stress. Veel conflicten komen hieruit voort. Maar hechtingskwetsuren en trauma’s kunnen geheeld worden en stress kan worden verminderd. En hoe meer dat gebeurt, hoe opener ons hart kan zijn en hoe liefdevoller onze relaties worden. Dit is volgens mij de grote uitdaging, die we vooral in partnerrelaties hebben te gaan. Het vraagt veel, maar het levert ook veel op!
Ik hoop oprecht dat dit artikel heeft bijgedragen aan het nemen van een beslissing, mocht je daar mee bezig zijn, of aan het eventueel verbeteren van je relatie. Heb je nog vragen, of opmerkingen, ik hoor het graag. Bedankt voor het lezen.
Liesbet Scager, juni 2021
Voor dit artikel gebruikte bronnen:
- Partnergeweld en EFT, J. Slootmaeckers en L. Migerode, pg. 58
- Psychologie Magazine
- Training Emotionally Focused Therapy
- Training Koppelgeweld en EFT
- Training Seks en EFT
- M’n cliënten!
2 reacties
al een paar keer dit artikel gelezen. Zo goed, duidelijk en uitgebreid. Hartelijk dank.
Het gedeelte van contra-indicatie was voor mij een parel. In relatie EFT nu met partner maar komen niet veel verder en ik snapte maar niet waarom ik me zo rot elke keer voelde na een sessie. Het contra-indicatie gaf de verheldering. Duizend maal dank!
Wat ben ik weer dankbaar voor dit artikel. Achteraf gezien opnieuwvzoveel herkenning en bevestiging over het narcisme. Het kan niet vaak genoeg herhaald worden hoe dat eruit ziet, wat het met je doet, de twijfel en onzekerheid die je aangepraat wordt over je gevoel. Dankjewel Liesbet????????